Η ΕΙΣ ΑΔΟΥ ΚΑΘΟΔΟΣ Του Παν. Α. Ανδριόπουλου θεολόγου

Μονή Μεγάλου Μετεώρου 1483 Είναι ιδιαίτερα χρήσιμο, πριν προχωρήσουμε στην αναλυτική περιγραφή της εικόνας "Η εις Άδου Κάθοδος", να παραθέσουμε την σύντομη αλλά θεμελιώδη περιγραφή του ιερομονάχου Διονυσίου του εκ Φουρνά των Αγράφων: "Η εις τον Άδην Κάθοδος. Όρη και βουνά και υπ' αυτών σπήλαιον σκοτεινόν, και άγγελοι αστράπτοντες δένουσι με αλύσεις Βεελζεβούλ τον άρχοντα του σκότους, και τους μετ' αυτών δαίμονας καταξεσχίζουν τύπτουν και διώκουν· και ανθρώπους γυμνούς δεμένους με αλύσεις βλέποντες άνω· και κλειδονίαι πολλαί καταθλιμμέναι και αι πύλαι του Άδου ερριμέναι συν τοις μοχλοίς και ο Χριστός επ' αυταίς πατών κρατεί τον Αδάμ με την δεξιάν του και την Εύαν με την αριστεράν· ο δε Πρόδρομος εκ δεξιών του Χριστού δεικνύει αυτόν· και ο Δαυίδ πλησίον αυτού ως και άλλοι βασιλείς με σ΄τεμματα και στέφανα, αριστερά δε οι προφήται Ιωάννης (ενν. ο Ιωνάς), Ησαΐας, Ιερεμίας, και ο δίκαιος Άβελ· και άλλοι διάφοροι εστεφανωμένοι· φως δε μέγα κύκλω αυτών και αγγέλων πλήθος". (Διονυσίου του εκ Φουρνά, Ερμηνεία των Ζωγράφων ως προς την Εκκλησιαστικήν ζωγραφίαν, Ανατύπωσις Καλαμάτα 1981, σ. 138-139). Ο Χριστός Πρωτάτο Αγίου Όρους 1290 Στο κέντρο της εικόνας στέκεται όρθιος ο Χριστός -μετωπικά, σχεδόν, ως προς τον θεατή- πατώντας τις συντριμμένες πύλες του Άδου και κρατώντας με το αριστερό Του χέρι το τρόπαιο της νίκης, δηλ. τον Σταυρό, ενώ με το δεξί Του χέρι εγείρει (σηκώνει) από μια σαρκοφάγο τον Αδάμ, το σύμβολο του ανθρωπίνου γένους (ο Χριστός όμως απεικονίζεται, άλλοτε, να κρατά στο αριστερό του χέρι ένα ειλητάριο που συμβολίζει το κήρυγμα του Χριστού για την Ανάστασή Του στις φυλακισμένες ψυχές του Άδη (βλ. πρ. Στεφ. Αβραμίδη, Η ορθόδοξη εικόνα της Αναστάσεως..., στον συλλογικό τόμο "Σταυρός και Ανάσταση" σ.175)). Πίσω από τον πρωτόπλαστο ακολουθεί η Εύα, ο δίκαιος Άβελ και άλλα πρόσωπα (βλ. ως χαρακτηριστικό παράδειγμα την εις Άδου Κάθοδο στη Μονή Δαφνίου - 11ος αι.). Μεταγενέστερα, και κυρίως στην μεταβυζαντινή περίοδο, ο Χριστός δεν κρατεί τον Σταυρό αλλά απλώνει και τα δύο χέρια Του, και με μια σφοδρή κίνηση, σηκώνει με το ένα χέρι τον Αδάμ και με το άλλο την Εύα. (βλ. π.χ. την Ανάσταση στη Μονή της Χώρας). Είναι βέβαια αυτονόητο ότι ο Χριστός είναι υψηλότερος από τα άλλα πρόσωπα (κατά το μέτρο της υπεροχής) και περιβάλλεται από μεγάλη φωτεινή, ωοειδή ελλειψοειδή "δόξα", η οποία καταυγάζεται από ακτίνες και συχνά είναι σπαρμένη με άστρα. Ο Χριστός φορεί ιμάτιο με χρυσοκονδυλιά, αστραφτερό, και καθώς είναι ευρύπτυχο και ανεμιζόμενο πάνω από την κεφαλή, φέρει τον αέρα της νίκης. Η όψη το προσώπου Του είναι αυστηρή αλλά με έκφραση φιλάνθρωπη. Τα χέρια Του και τα πόδια Του φέρουν ακόμα "τον τύπον των ήλων". Ειδικότερα τα πόδια Του πατούν με δύναμη πάνω σε δύο θυρόφυλλα (πύλες) τα οποία κείτονται το ένα πάνω στο άλλο σταυροειδώς, και κάτω απ' αυτά εικονίζεται προσωποποιημένος, ως γέροντας, ο θάνατος, τον οποίον "θανάτω θάνατον πατήσας" ο Σωτήρ, "ανέστη" (πρβλ. το τροπάριο "Σήμερον ο Χριστός, θανάτω θάνατον πατήσας, καθώς είπεν, ανέστη ...", Παρακλητική ηχ. β΄). Ο φωτεινός κύκλος ή η ωοειδής δόξα που περιβάλλει τον Χριστό, συμβολίζει τη θεότητά Του, το άκτιστο φως της χάριτος, τη φωτεινή διάσταση της παρουσίας του Κυρίου της Δόξης. Ο Χριστός βρίσκεται στον Άδη αφού σαν άνθρωπος πέθανε. Η ψυχή Του, αν και χωρίστηκε με τον θάνατο από το σώμα Του, έμεινε ενωμένη με τη θεία υπόσταση. Έτσι ο Χριστός κατήργησε τον Άδη "τη αστραπή της θεότητος" (Αναστάσιμο Απολυτίκιο, ηχ. β΄). Ο Άδης Τέλη 17ου αι. Συχνά κάτω από τις πύλες του Άδη που έσπασε ο Χριστός, απεικονίζεται μέσα στο σκοτάδι του σπηλαίου ένας γέρος αναμαλλιασμένος και γυμνός με μια περισκελίδα μόνο (ο Φ. Κόντογλου στην "Έκφραση", σ.179: "με το βρακί μόνον") δεμένος με αλυσίδες και έντρομος. Ο γέρος αυτός παριστάνει τον θάνατο ή τον Σατανά, τον άρχοντα του σκότους. Σε ορισμένες μεταγενέστερες εικόνες, όπως μας πληροφορεί ο ιερομόναχος Διονύσιος στην ερμηνεία των Ζωγράφων, ιστορούνται άγγελοι "να δένουν τον Βεελζεβούλ". Μέσα στο σκοτάδι του Άδη, γύρω από τις πύλες και το δέσμιο Σατανά, είναι πεταμένα και σκορπισμένα κλειδιά, σύρτες και μοχλοί, σα να εκσφενδονίστηκαν από κάποια υπερφυά δύναμη. Έτσι εκπληρώνεται με ακρίβεια η προφητεία του Δαυίδ: "ότι συνέτριψε πύλας χαλκάς και μοχλούς σιδηρούς συνέθλασεν" (Ψαλμ. ρς΄, 16) αλλά και η αντίστοιχη του Ησαΐα: "Θύρας χαλκάς συντρίψω και μοχλούς σιδηρούς συγκλάσω" (Ησ. με΄, 2). Γι αυτό και η Εκκλησία ψάλλει: "Ηνοίγησαν σοι Κύριε, φόβω πύλαι θανάτου· πυλωροί δε άδου ιδόντες σε έπτηξαν· πύλας γαρ χαλκάς συνέτριψας, και μοχλούς σιδηρούς συνέθλασας ..." (Αναστάσιμο στιχηρό β΄ ήχου). Ο Άδης λοιπόν, είναι ιδεατός χώρος, μεταφυσικός, κι όμως απτός χάρη στις ρεαλιστικές υπομνήσεις των συμβόλων του, συμβόλων φθοράς και δουλείας που αναιρεί η μεγαλειώδης θεϊκή παρουσία. Ο Αδάμ και η Εύα. "Ο Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος, με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του, με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν, η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη, τυλιγμένη εις το φόρεμά της, και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήν" (Φ. Κόντογλου, Έκφρασις, τ.Α΄, σ.179). Σε όλες τις παραστάσεις της εις Άδου Καθόδου του Κυρίου, ο Χριστός ανασταίνει, με το ένα χέρι του, τον Αδάμ από τον τάφο. Αυτό δε συμβαίνει πάντοτε και με την Εύα (όπως ήδη είδαμε), οπότε η Εύα ανασταίνεται με τα χέρια ψηλά σε στάση προσευχής (βλ. π.χ. την Ανάσταση στον Όσιο Λουκά Βοιωτίας, 11ος αι.). Η Ανάσταση των πρωτόπλαστων γίνεται συνήθως "εκ σαρκοφάγων" δηλ. ο Αδάμ και η Εύα σηκώνονται μέσα από σαρκοφάγους που σχεδιάζονται δεξιά και αριστερά του Χριστού, βρίσκονται δηλ. μεταξύ τους απέναντι. Πάντως, αν και ο Αδάμ είναι ο προπάτωρ και το σύμβολο ολοκλήρου του ανθρωπίνου γένους, η συνείδηση της Εκκλησίας είναι ότι ο Χριστός και την Εύα συνανιστά: "... τον Αδάμ συν τη Εύα, λυτρούμαι παγγενή, και τη τρίτη ημέρα εξαναστήσομαι" (Τροπάριο θ΄ ωδής Κανόνος Μ. Σαββάτου).