Του Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ Χαράλαμπου Γ. Ατματζίδη
Στο πρώτο μέρος του άρθρου μας για το τελευταίο δείπνο του Ιησού θα εξετάσουμε τη γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα, την τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ) και το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26 πρλ.) σε ό,τι αφορά τα ιστορικά ζητήματα και τον αφηγηματικό του χαρακτήρα. Στο δεύτερο μέρος θα συνεχίζουμε με την εξέταση της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού σε σχέση με τη διακειμενικότητα και με την τελετουργία. Θα κλείσουμε με τη σημασία της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού.
Αναμφισβήτητα η σταύρωση του Ιησού συνιστά το αποκορύφωμα της αφήγησης του Πάθους του Ιησού. Ο θάνατος του Ιησού πάνω στον σταυρό συνιστά το τελευταίο επεισόδιο, του επικών διαστάσεων αφηγήματος που σύνθεσε πρώτος ο Ευαγγελιστής Μάρκος.
Ταυτόχρονα όμως ο θάνατος του Ιησού ριζώνει για τα καλά στο παρελθόν του Ιησού, στη δράση του στο Ισραήλ. Το βαθύ ριζικό σύστημα, που στηρίζει το κορυφαίο γεγονός του θανάτου του Ιησού αλλά και της Ανάστασής του (Μκ 8,31· 9,31· 10,34), αρχίζει ν’ αναδεικνύεται για τα καλά με τις δύο τελευταίες σημαδιακές πράξεις του Ιησού. Αυτές είναι η εκδίωξη των εμπόρων από τον Ναό της Ιερουσαλήμ και το τελευταίο δείπνο του Ιησού, στο οποίο θ’ αναφερθούμε αναλυτικά.
Ι
Η γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα και η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ)
Πριν όμως από την αναφορά μας στο τελευταίο δείπνο του Ιησού, θα προβούμε σε μια συνοπτική περιγραφή της γιορτής του Εβραϊκού Πάσχα και της τελετουργίας του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ) [1]. Η γνώση των δύο αυτών κύριων θεμάτων της ισραηλιτικής θρησκείας έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού. Αναλυτικά:
α) Η γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα αποτελούσε τη μεγαλύτερη γιορτή του εβραϊκού εορτολογίου. Το όνομά της προέρχεται από την εβραϊκή λέξη «πέσαχ» που σημαίνει πέρασμα και διάβαση και θεσμοθετήθηκε την παραμονή της εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο (Εξ 12,1-13.16) και σε ανάμνηση της σωτηρίας τους κατά την παρέλευση του τιμωρού αγγέλου (Εξ 12,26-27). Αυτός σκότωσε τους Αιγύπτιους και προσπέρασε τα σπίτια των Ισραηλιτών στην Αίγυπτο και έτσι γλύτωσαν οι οικογένειές τους.
Το Εβραϊκό Πάσχα αποτελούσε οικογενειακή γιορτή. Γιορτάζονταν νύχτα, στην πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, την 14η ημέρα του μήνα Νισάν (Μάρτιο με Απρίλιο). Το τυπικό της γιορτής περιλάμβανε προμήθεια ενός χρονιάρικου αρσενικού και χωρίς σωματικό ελάττωμα αρνιού ή κατσικιού, σφαγή του προς το βράδυ, επίχριση της θύρας του σπιτιού με το αίμα του, ψήσιμο και βρώση του πασχαλίου θύματος (χωρίς θραύση των οστών του) μαζί με άζυμο άρτο, και πικρά χόρτα (σε ανάμνηση της δουλείας στην Αίγυπτο). Όλα γίνονταν σε ατμόσφαιρα βιαστικής αναχώρησης. Οι παρόντες στο δείπνο φορούσαν ζώνη στη μέση, και κρατούσαν ραβδί στο χέρι. Η γιορτή ήταν θυσία οικογενειακή, που γινόταν στο σπίτι, όχι σε κάποιο ιερό ή θυσιαστήριο και χωρίς τη μεσολάβηση ιερατείου. Μετά τη θρησκευτική μεταρρύθμιση του Ιωσία, το Πάσχα επιτρεπόταν να γιορτάζεται μόνο στην Ιερουσαλήμ με αποτέλεσμα η γιορτή ν’ αποκτήσει ιεροαποδημικό χαρακτήρα. Η σφαγή των αρνιών ή κατσικιών γινόταν πλέον στον Ναό της Ιερουσαλήμ, το δείπνο όμως γινόταν στο σπίτι. Το πασχάλιο δείπνο περιλάμβανε, εκτός των όσων αναφέραμε παραπάνω, ευλογία του άζυμου άρτου από τον αρχηγό της οικογένειας, αφήγηση σχετική με το ιστορικό της εξόδου από την Αίγυπτο και την απελευθέρωση από τη δουλεία, υμνολογία και οινοποσία. Σημειώνουμε ότι οι ιδιοκτήτες των σπιτιών στην Ιερουσαλήμ όφειλαν να διαθέτουν χώρους στους προσκυνητές από την επαρχία για τη γιορτή.
Από την εποχή αυτή επίσης, συνδέεται η θυσία του Πάσχα με τη γιορτή των Άζυμων (Εξ 13,3-10). Αυτή η γιορτή σχετίζεται με την βρώση άζυμου άρτου, δηλαδή άρτου που δεν είχε ζυμωθεί με τη βοήθεια μαγιάς. Σημειώνουμε σχετικά ότι η ζύμωση ως διαδικασία αλλοίωσης της αρχικής κατάστασης των συστατικών του άρτου, εθεωρείτο σύμφωνα με τις αντιλήψεις της εποχής, ότι καταστρέφει την καθαρότητα του άρτου και γι’ αυτό δεν επιτρεπόταν κατά την προσφορά των θυσιών η χρήση ένζυμου άρτου, δηλαδή άρτου παρασκευασμένου με τη βοήθεια μαγιάς (πρβλ. Εξ 23,18· Λευ 2,11· 7,12). Ιδιαίτερα κατά την περίοδο του Εβραϊκού Πάσχα, της σημαντικότερης γιορτής των Ισραηλιτών, δεν έπρεπε να υπάρχει ζύμη στα σπίτια (πρβλ. Εξ 12,18-20). Άζυμο άρτο έτρωγαν ή χρησιμοποιούσαν επίσης κατά την περίοδο του θερισμού (Ρουθ 2,14) ή σε έκτακτες περιπτώσεις (Γεν 19,3). Ο άζυμος άρτος παρασκευαζόταν μόνον με αλεύρι και νερό και είχε το σχήμα λαγάνας διαμέτρου 20-50 εκατοστών και πάχους 0,2-1 εκατοστών. Η γιορτή των άζυμων ήταν εφταήμερη γιορτή, η οποία άρχιζε από την επομένη της γιορτής του Πάσχα, δηλαδή διαρκούσε από 15 μέχρι 21 του μήνα Νισάν. Η στενή σύνδεση των δύο εορτών είχε ως συνέπεια να καταστούν οι όροι «Πάσχα» και «Άζυμα» ταυτόσημοι στη γλώσσα του Ισραηλιτικού λαού και να δηλώνουν ολόκληρη την περίοδο κατά την οποία έτρωγαν τον άζυμο άρτο, αφού προηγουμένως είχαν απομακρύνει όλα τα αποθέματα ζύμης από τα σπίτια (πρβλ. και Α΄ Κορ 5,6-8).
β) Η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ=σειρά). Αξιοπρόσεκτο για το θέμα μας είναι ότι κατά την αναμνηστική γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα (Εξ 12,25), ακολουθείται μια συγκεκριμένη τελετουργία (Εξ 12,14). Αυτή αποσκοπεί να ενσωματώσει το αρνί, τον άζυμο άρτο και τα πικρά χόρτα και να προκαλέσει ερωτήσεις, έτσι ώστε η ιστορία της Εξόδου να επαναλαμβάνεται από γενιά σε γενιά (Εξ 12,26-27).
Η τελετουργία αυτή άρχισε να σχηματοποιείται τον πρώτο μ.Χ. αιώνα, πιθανόν μετά την καταστροφή του Ναού της Ιερουσαλήμ από τους Ρωμαίους το 70 μ.Χ.. Αυτή περιλαμβάνει διάφορα τελετουργικά στοιχεία, τα οποία υπάρχουν μέχρι σήμερα, μαζί με νέα τελετουργικά στοιχεία. Η τελετουργία περιλαμβάνει με συγκεκριμένη σειρά διάφορα κείμενα από την Eβραϊκή Βίβλο (Thanakh), προσευχές, ύμνους, αφηγήσεις, βρώση συγκεκριμένων φαγητών και πόση οίνου και περιγράφεται στη Μισνά[2]. Σχηματικά η τελετουργία αυτή έχει ως εξής:
Η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ)
- Προετοιμασία του πασχαλίου δείπνου
- Απομάκρυνση από το σπίτι οτιδήποτε έχει σχέση με ένζυμο άρτο.
- Προετοιμασία όλου του σπιτικού για τη γιορτή.
- Σύναξη της οικογένειας γύρω από το πασχάλιο τραπέζι. Οι θέσεις είναι προκαθορισμένες. Ο αρχηγός της οικογένειας κάθεται στο κεφάλι του γιορτινού τραπεζιού και διευθύνει τα δρώμενα. Στα δεξιά του κάθεται ο νεότερος για να εκπληρώσει αργότερα έναν ειδικό ρόλο στη διάρκεια της γιορτής. Αριστερά του κάθεται ο τιμώμενος επισκέπτης, θέση που μερικές φορές κρατιέται για τον προφήτη Ηλία.
- 2. Πασχάλιο δείπνο
- Έναρξη του τελετουργικού του πασχαλίου δείπνου (σέντερ) από τη μητέρα του σπιτιού. Αυτή ανάβει τα πασχαλινά κεριά και απαγγέλλει την ευλογία προς τον Θεό.
- Η τελετή των τεσσάρων ποτηριών Αυτή στηρίζεται στις
τέσσερεις φράσεις του Θεού προς τους Ισραηλίτες που περιγράφουν την
απελευθέρωση από τη Αίγυπτο (Εξ 6,6-7). Οι φράσεις αυτές διαβάζονται
ξεχωριστά η κάθε μια και συνοδεύονται από ένα ποτήρι με οίνο.
- Το πρώτο ποτήρι. Αρχίζοντας την τελετή, ο πατέρας
μοιράζει το πρώτο ποτήρι του οίνου και ζητάει απ’ όλους να σηκωθούν απ’
το τραπέζι. Έπειτα σηκώνει το ποτήρι του ψηλά και απαγγέλλει την
προσευχή για την ευλογία του οίνου (κιντούς). Το πρώτο ποτήρι
αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6α (:«Εγώ είμαι ο Κύριος. Θα σας απαλλάξω από το
βάρος της δουλείας που σας έχουν επιβάλλει οι Αιγύπτιοι» [Μετ. ΕΒΕ]).
- Το πλύσιμο των χεριών (Ουρχάτζ)
- Η βρώση πράσινου λαχανικού (καρπάς)
- Το κόψιμο του μεσαίου αζύμου – ματζά (γιαχάτζ).
- Οι τέσσερεις ερωτήσεις του νεότερου μέλους της οικογένειας για το Πάσχα και την τελετουργία του.
- Το δεύτερο ποτήρι. Οι παριστάμενοι πίνουν το
δεύτερο ποτήρι του οίνου και ο πατέρας απαντά τις ερωτήσεις. Το δεύτερο
ποτήρι αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6β (:«(Εγώ είμαι ο Κύριος)…θα σας λυτρώσω
από την καταπίεσή τους» [Μετ. ΕΒΕ]).
- Το βούτηγμα του άζυμου άρτου (ματζά). Όλοι οι συμμετέχοντες πλένουν τα χέρια τους για δεύτερη φορά για τελετουργικό καθαρισμό. Μετά ο πατέρας παίρνει το πάνω ματζά και το υπόλοιπο από το μεσαίο ματζά, τα κομματιάζει και τα διαμοιράζει σε όλους. Όλοι πρέπει να φάνε ένα κομμάτι ματζά βουτηγμένο στα χαζερέτ (πικρά χόρτα) και στο χαροσέτ (γλυκό μίγμα από μήλα, καρύδια και κανέλα). Καθένας βάζει λίγα πικρά χόρτα ανάμεσα σε δυο κομμάτια ματζά.
- Μοίρασμα του δείπνου, που αποτελούνταν από ψητό αρνί, σερβιρισμένο με πικρά χόρτα κι άζυμο άρτο (Σήμερα, το πασχάλιο δείπνο έχει διαφοροποιηθεί).
- Αναζήτηση του κρυμμένου ματζά και βρώση του.
- Το τρίτο ποτήρι. Οι παριστάμενοι πίνουν το τρίτο ποτήρι του οίνου, το ποτήρι της λύτρωσης, Το τρίτο ποτήρι αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6γ (:«(Εγώ είμαι ο Κύριος)…θα σας ελευθερώσω με τη μεγάλη μου δύναμη και επιβάλλοντάς τους βαριές ποινές» [Μετ. ΕΒΕ]). Σημειώνουμε ότι το Εβραϊκό Πάσχα συνδέεται στενά με τη ελπίδα για τον ερχομό του Μεσσία. Μετά το τρίτο ποτήρι του οίνου, στέλνουν ένα παιδί στην μπροστινή πόρτα για να υποδεχθεί γεμάτο ελπίδα τον προφήτη Ηλία. Ελπίζουν ότι ο προφήτης θα μπει, θα πιει τον οίνο που του έχουν φυλάξει, και θα ανακοινώσει τον ερχομό του Μεσσία (πρβλ. Μαλ 3,23: «Εγώ θα σας στείλω τον Ηλία τον προφήτη, προτού έρθει η μεγάλη και φοβερή ημέρα, που εγώ ο Κύριος θα επιφέρω την τιμωρία μου» [Μετ. ΕΒΕ]).
- Το τέταρτο ποτήρι. Οι παριστάμενοι πίνουν το τέταρτο ποτήρι του οίνου, το ποτήρι της αποδοχής ή του αίνου, που αντιπροσωπεύει το Εξ 6,7 (:«Θα σας κάνω λαό μου και θα είμαι ο Θεός σας· και θα μάθετε ότι είμαι εγώ, ο Κύριος ο Θεός σας, που σας απάλλαξα από την καταδυνάστευση της Αιγύπτου» [Μετ. ΕΒΕ]).
- Το πρώτο ποτήρι. Αρχίζοντας την τελετή, ο πατέρας
μοιράζει το πρώτο ποτήρι του οίνου και ζητάει απ’ όλους να σηκωθούν απ’
το τραπέζι. Έπειτα σηκώνει το ποτήρι του ψηλά και απαγγέλλει την
προσευχή για την ευλογία του οίνου (κιντούς). Το πρώτο ποτήρι
αντιπροσωπεύει το Εξ 6,6α (:«Εγώ είμαι ο Κύριος. Θα σας απαλλάξω από το
βάρος της δουλείας που σας έχουν επιβάλλει οι Αιγύπτιοι» [Μετ. ΕΒΕ]).
- Απαγγέλλεται ο τελικός ύμνος (Χαλλέλ), που είναι ο συνδυασμός των Ψαλμών 115-118 [ΜΚ].
- Η τελετουργία ολοκληρώνεται με τραγούδια και με την ευχή να γιορταστεί το επόμενο Πάσχα στην Ιερουσαλήμ.
ΙΙ
Το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26) – Ιστορικά ζητήματα και αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού
Το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26) είναι πολυσήμαντο και συνδέεται με ζητήματα ιστορικά, αφού αυτό πραγματοποιήθηκε σ’ ένα συγκεκριμένο τόπο και σε μια συγκεκριμένη περίοδο. Επίσης στην αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού από τον Μάρκο, αλλά και τους άλλους Συνοπτικούς εντοπίζουμε σημαντικά θεολογικά και τελετουργικά στοιχεία.
Σε ότι αφορά τα ιστορικά ζητήματα και την αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού παρατηρούμε ότι ο Ευαγγελιστής Μάρκος στηρίζεται είτε σε δικές του εμπειρίες είτε σε συγκεκριμένες παραδόσεις που ο ίδιος έχει στη διάθεσή του.
- i) Σε ότι αφορά τα σχετικά ιστορικά ζητήματα, επισημαίνουμε ότι τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας για το τελευταίο δείπνο του Ιησού βρίσκονται στη σχετική ευαγγελική αφήγηση. Πάλι λοιπόν τίθεται η όλη προβληματική για τον αφηγηματικό χαρακτήρα των περιγραφών του Πάθους του Ιησού. Εν τούτοις, με τη βοήθεια της ιστορικοκριτικής ανάλυσης των κειμένων μπορούμε να καταλήξουμε σε ένα μίνιμουμ συμπερασμάτων που σχετίζονται με την ιστορικότητα του τελευταίου δείπνου του Ιησού.
Την έρευνα απασχολεί ακόμη, εάν ο τελευταίο δείπνο του Ιησού ήταν το τυπικό Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο ή ήταν ένα συνηθισμένο Εβραϊκό δείπνο[3]. Σημειώνουμε ότι αν ο Ιησούς δείπνησε ένα τυπικό Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο, τότε έφαγε το καθιερωμένο από τον μωσαϊκό Νόμο πασχάλιο αρνί ή κατσίκι, άζυμο άρτο και πικρά χόρτα (πρβλ. Εξ 12,1-13).
Σημειώνουμε επίσης ότι οι πηγές δεν μας βοηθούν να συμπεράνουμε ξεκάθαρα, τι ακριβώς συνέβη με το τελευταίο δείπνο του Ιησού. Αναφέρουμε ορισμένα παραδείγματα:
Πρώτον, στο Α΄ Κορ 5,7 ο απ. Παύλος προτρέπει του πιστούς: «ἐκκαθάρατε τὴν παλαιὰν ζύμην, ἵνα ἦτε νέον φύραμα, καθώς ἐστε ἄζυμοι· καὶ γὰρ τὸ πάσχα ἡμῶν ἐτύθη Χριστός». Το χωρίο αυτό αποτελεί μια αρχαία πρωτοχριστιανική παράδοση, αρχαιότερη των Ευαγγελίων. Από την παράδοση αυτή δεν προκύπτει ότι ο Ιησούς συμμετείχε σ’ ένα Εβραϊκό πασχαλινό δείπνο.
Δεύτερο, στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο υπονοείται ότι ο Ιησούς συμμετείχε σε Εβραϊκό πασχαλινό δείπνο. Συγκεκριμένα στο Μκ 14,25 αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι «Καὶ τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων, ὅτε τὸ πάσχα ἔθυον, λέγουσιν αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ· ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς τὸ πάσχα;». Επίσης, στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο υπονοείται κάτι ανάλογο. Στο Λκ 22,15 αναφέρεται ότι ο Ιησούς είπε στους μαθητές του: «ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ πάσχα φαγεῖν μεθ᾿ ὑμῶν πρὸ τοῦ με παθεῖν»[4]. Όμως, πρέπει να σημειώσουμε ότι τα λεγόμενα στα δύο αυτά Ευαγγέλια είναι μεταγενέστερα της παράδοσης του απ. Παύλου, επομένως υστερούν σε εγκυρότητα.
Τρίτο, στο Ιω 18,28 αναφέρεται ότι οι Ιουδαίοι «Ἄγουσιν οὖν τὸν Ἰησοῦν ἀπὸ τοῦ Καϊάφα εἰς τὸ πραιτώριον· ἦν δὲ πρωΐ· καὶ αὐτοὶ οὐκ εἰσῆλθον εἰς τὸ πραιτώριον, ἵνα μὴ μιανθῶσιν ἀλλὰ φάγωσιν τὸ πάσχα»[5]. Επίσης, στο Ιω 19,14 αναφέρεται ότι, όταν ο Πιλάτος μετά την ανάκριση του Ιησού διέταξε να τον φέρουν έξω από το χώρο του δικαστηρίου, τότε «ἦν δὲ παρασκευὴ τοῦ πάσχα, ὥρα ἦν ὡς ἕκτη»[6], δηλαδή ήταν σχεδόν μεσημέρι, παραμονή του Πάσχα. Από τα λεγόμενα των κειμένων αυτών προκύπτει ότι ο Ιησούς σταυρώθηκε στις 14 του μήνα Νισάν, ενώ το εβραϊκό Πάσχα άρχιζε στις 15 του μήνα Νισάν. Επομένως το τελευταίο δείπνο του Ιησού, αφού προηγήθηκε της σύλληψής του κ.λπ., ίσως πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της γιορτής του Εβραϊκού Πάσχα. Αυτό φαίνεται ιδιαίτερα στη διήγηση του Λουκά.
Το τελευταίο, λοιπόν δείπνο του Ιησού πραγματοποιείται στην Ιερουσαλήμ και συνδέεται με μια γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα. Πολλές είναι οι προτεινόμενες ημερομηνίες. Σας αναφέρω ενδεικτικά μια, που υποστηρίζει ότι το τελευταίο δείπνο του Ιησού συνδέεται με τη γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα του 33 μ.Χ. και ότι αυτό πραγματοποιήθηκε το βράδυ της Τετάρτης της 1 Απριλίου του έτους 33 μ.Χ.[7]. Οι επιμέρους λεπτομέρειες, που συνδέονται με το αν ο Ιησούς έφαγε το τυπικό εβραϊκό πασχάλιο δείπνο (αρνί ή κατσίκι, άζυμα και πικρά χόρτα) ή όχι, αποτελούν μια πρόκληση για τους ερευνητές. Αυτοί, με αφορμή το συμβάν του μυστικού δείπνου, καλούνται να αγωνιστούν στην κονίστρα της έρευνας για την ιστορική διερεύνηση ενός συμβάντος, που κατά τη γνώμη μας δεν μπορούμε να φωτογραφήσουμε, αλλά μόνο να σκιαγραφήσουμε.
Το συμβάν όμως αυτό, καθαυτό, του τελευταίου δείπνου του Ιησού, όπως αυτό μας έχει παραδοθεί, έχει τεράστια θεολογική σημασία.
- ii) Σε ότι αφορά την αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού από τον αφηγητή Μάρκο (Μκ 14,12-26). Αυτή ξεκινά με την αναφορά για την προετοιμασία του τελευταίου δείπνου του Ιησού με τους μαθητές του. Αυτό θα πραγματοποιούνταν μέσα στο χρονικό πλαίσιο του Εβραϊκού Πάσχα. Υπενθυμίζουμε ότι το Εβραϊκό Πάσχα γιορτάζονταν νύχτα, στην πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, την 14η ημέρα του μήνα Νισάν (Μάρτιο με Απρίλιο). Ακολουθούσε η εφταήμερη γιορτή των Άζυμων, η οποία άρχιζε από την επομένη της γιορτής του Πάσχα, δηλαδή διαρκούσε από 15 μέχρι 21 του μήνα Νισάν. Χαρακτηριστικά ό Ευαγγελιστής αφηγείται ότι «…τῇ πρώτῃ ἡμέρᾳ τῶν ἀζύμων, ὅτε τὸ πάσχα ἔθυον, λέγουσιν αὐτῷ οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ· ποῦ θέλεις ἀπελθόντες ἑτοιμάσωμεν ἵνα φάγῃς τὸ πάσχα;» Δηλαδή, ο Μάρκος αναφέρεται εδώ στην ημέρα προπαρασκευής του δείπνου του εβραϊκού Πάσχα.
Σύμφωνα με τον Μάρκο, όλα συνέβησαν, όπως τα προανήγγειλε ο Ιησούς. Οι μαθητές μετέβησαν στην πόλη και ετοίμασαν τα του πασχαλίου δείπνου (Μκ 14,16). Η όλη αυτή αφήγηση με την προαναγγελία του Ιησού και την εκπλήρωση της προϋποθέτει ότι πρέπει να υπήρχε κάποια προ-συνεννόηση. Ίσως ο Ιησούς είχε τις σχετικές διασυνδέσεις, τις οποίες χρησιμοποίησε για την προετοιμασία του τελευταίου του πασχαλίου δείπνου. Ταυτόχρονα όμως θα πρέπει να τονίσουμε ότι το συγκεκριμένο συμβάν μας θυμίζει και όσα αναφέραμε προηγουμένως για το ότι στο Ευαγγέλιο ο Ιησούς περιγράφεται να γνωρίζει εκ των προτέρων όσα θα του συμβούν κατά την περίοδο του Πάθους του.
Ακολουθεί η αναφορά στο Μκ 14,17 ότι ο Ιησούς «Καὶ ὀψίας γενομένης ἔρχεται μετὰ τῶν δώδεκα», δηλαδή ότι ο Ιησούς, όταν βράδιασε, καταφθάνει μαζί με τους δώδεκα μαθητές του στον προετοιμασμένο χώρο, όπου κατά πάσα πιθανότητα συναντά και τους δύο μαθητές του. Σημειώνουμε ότι επικρατεί η άποψη ότι στο τελευταίο δείπνο του Ιησού πήραν μέρος μόνον οι δώδεκα μαθητές. Όμως ο Μάρκος αφήνει να εννοηθεί ότι στο ανώγι πρέπει να παρευρίσκονταν τουλάχιστον 15 άτομα, Ο Ιησούς, οι δώδεκα μαθητές και οι δύο που είχαν πάει από πριν για την προετοιμασία το δείπνου. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το ανώγι ήταν μεγάλο (Μκ 14,15: «καὶ αὐτὸς ὑμῖν δείξει ἀνώγαιον μέγα ἐστρωμένον ἕτοιμον…»). Είναι λοιπόν πιθανόν να συγκεντρώθηκαν εκεί περισσότερα άτομα, συμπεριλαμβανομένων γυναικών και παιδιών. Άλλωστε, όπως σημειώσαμε, το Εβραϊκό Πάσχα ήταν και είναι κατεξοχήν οικογενειακή γιορτή. Την θέση περί παρουσίας περισσότερων ατόμων στο ανώγι ενισχύει και η στιχομυθία μεταξύ του Ιησού και των παρευρισκόμενων. Στο Μκ 14,18 αναφέρεται ότι ο Ιησούς προαναγγέλλει στους συμμετέχοντες στο δείπνο ότι «…εἷς ἐξ ὑμῶν παραδώσει με ὁ ἐσθίων μετ᾿ ἐμοῦ». Τότε οι μαθητές «ἤρξαντο λυπεῖσθαι καὶ λέγειν αὐτῷ εἷς κατὰ εἷς· μήτι ἐγώ;» (Μκ 14,19). Και ο Ιησούς απάντησε ότι αυτός που θα τον προδώσει θα είναι «εἷς τῶν δώδεκα, ὁ ἐμβαπτόμενος μετ᾿ ἐμοῦ εἰς τὸ τρύβλιον» (Μκ 14,20). Επομένως, είναι πιθανόν ο Ιησούς να διευκρινίζει με τα λόγια του αυτά ποιος από τους παρισταμένους θα είναι ο προδότης. Αυτός θα προέρχεται από τον κύκλο των δώδεκα και όχι από τους υπόλοιπους παρευρισκόμενους.
Ακολουθεί η προαναγγελία από τον Ιησού του Πάθους του, «ὅτι ὁ μὲν υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὑπάγει καθὼς γέγραπται περὶ αὐτοῦ, οὐαὶ δὲ τῷ ἀνθρώπῳ ἐκείνῳ δι᾿ οὗ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου παραδίδοται· καλὸν αὐτῷ εἰ οὐκ ἐγεννήθη ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνος» (Μκ 14,21). Με την φράση αυτή ο Ιησούς φέρεται να συνδέει το Πάθος του με την προειδοποίηση που απευθύνει στους μαθητές του για εκείνον τον άνδρα που θα τον προδώσει. Ταυτόχρονα με τα λόγια του αυτά ο Ιησούς υπονοεί τη μεγάλη σημασία που διαδραματίζουν οι πράξεις του κάθε ανθρώπου για τη σωτηρία του. Αυτό το δείχνει με δύο τρόπους. Άμεσα, εστιάζοντας στον προδότη μαθητή του, ο οποίος με την ενέργειά του καταδίκασε ουσιαστικά τον ίδιο τον εαυτό του. Έμμεσα, με το να υπενθυμίζει την εντελώς αντίθετη συμπεριφορά της γυναίκας, η οποία με την μυράλειψη «προετοίμασε» τον Ιησού για την ταφή (Μκ 14,8-9).
Αξιοπρόσεκτη ακόμη είναι η αναφορά του Ευαγγελιστή ότι ο Ιησούς συνδέει την προαναγγελία του αυτή με την έκφραση «καθὼς γέγραπται περὶ αὐτοῦ» (Μκ 14,21). Με την έκφραση αυτή ο Μάρκος θέλει να τονίσει ότι το πάθος και η Ανάσταση του Ιησού έγιναν σύμφωνα με τις Γραφές (πρβλ. Α΄ Κορ 15,3: «παρέδωκα γὰρ ὑμῖν ἐν πρώτοις, ὃ καὶ παρέλαβον, ὅτι Χριστὸς ἀπέθανεν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν κατὰ τὰς γραφὰς»).
Μεγάλη σημασίας είναι το λόγια του Ιησού στο Μκ 14,25: «ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι οὐκέτι οὐ μὴ πίω ἐκ τοῦ γενήματος τῆς ἀμπέλου ἕως τῆς ἡμέρας ἐκείνης ὅταν αὐτὸ πίνω καινὸν ἐν τῇ βασιλείᾳ τοῦ θεοῦ»[8]. Στο χωρίο αυτό[9] φέρεται ο Ιησούς να συνδέει το τελευταίο του δείπνο με την ΒτΘ και τα έσχατα. Έτσι ο Ιησούς ευθυγραμμίζεται με την τάση της Π.Δ., αλλά και της Απόκρυφης παλαιοδιαθηκικής Γραμματείας, να περιγράφονται τα έσχατα και η σωτηρία των ανθρώπων ως ένα γιορτινό τραπέζι με οικοδεσπότη τον Θεό και συνδαιτημόνες τους ανθρώπους (πρβλ. Ησ 25,6-12: «καὶ ποιήσει κύριος σαβαωθ πᾶσι τοῖς ἔθνεσιν ἐπὶ τὸ ὄρος τοῦτο. πίονται εὐφροσύνην, πίονται οἶνον, χρίσονται μύρον…»)[10]. Με την εσχατολογική αυτή πινελιά του Μκ 14,25 το τελευταίο δείπνο του Ιησού αναδεικνύεται ως η προτύπωση του τελικού εσχατολογικού δείπνου. Παράλληλα με τα λόγια του αυτά ο Ιησούς δείχνει να έχει συνείδηση της όλης κατάστασης. Γνωρίζει για την σύλληψή του και τον θάνατό του, για το ότι είναι η τελευταία φορά που συντρώγει με τους μαθητές του. Γι’ αυτό φροντίζει να τους αποχαιρετίσει. Επίσης ο Ιησούς φαίνεται βέβαιος για την συνέχιση και ολοκλήρωση της εγκαθίδρυσης της ΒτΘ στον κόσμο. Έτσι ο Ιησούς πίνει για τελευταία φορά πριν το τελικό γιορταστικό δείπνο της ΒτΘ, πιστεύοντας ακράδαντα ότι θα λάβει μέρος σε αυτό. Εκείνο όμως που θα παραμείνει σε μας άγνωστο, είναι αν ο Ιησούς ευελπιστούσε ότι η ολοκλήρωση της ΒτΘ και το τελικό δείπνο της ΒτΘ θα συντελούνταν τόσο σύντομα, ώστε να μπορούσε ν’ αποφύγει τον θάνατο.
[1] Α΄ Κορ 11,23.
[2] Βλ. στο παρόν έργο Μέρος Α΄ Η θεολογία του Ιησού, κεφ. 4. Οι πράξεις του Ιησού και η φανέρωση της βασιλείας του Θεού.
[3] Βλ. π.χ. J. Jeremias, Die Abendmahlsworte Jesu, Göttingen, 1967, 25-30, ο οποίος υποστηρίζει ότι το τελευταίο δείπνο του Ιησού ήταν πασχάλιο. Πρβλ. όμως B. Kollmann, Ursprung und Gestalten der frühchristlichen Mahlfeier, Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 1990, 158-161, ο οποίος υποστηρίζει ότι το τελευταίο δείπνο του Ιησού ήταν ένα συνηθισμένο δείπνο.
[4] Λκ 22,15.
[5] Ιω 18,28.
[6] Ιω 19,14.
[7] Έτσι ο C. J. Humphreys, Η ημέρα που σταυρώθηκε ο Ιησούς. Ανασυνθέτοντας τις τελευταίες ημέρες του πάθους, Μετάφραση: Α. Κλήμη-Επιστημονική επιμέλεια: Μόσχος Γκουτζιούδης, εκδόσεις Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2014, 399. Ο εν λόγω ερευνητής υποστηρίζει ότι ο Ιησούς πέθανε το έτος 33 μ.Χ., στις 3 Απριλίου, ημέρα Παρασκευή και ώρα 3 το μεσημέρι (ό.π.,170-171).
[8] Μκ 14,25.
[9] Για την ιστορικοκριτική ανάλυση του Μκ 14,25 βλ., μεταξύ των άλλων, H. Merklein, “Erwägungen zur Überlieferungsgeschichte der neutestamentlichen Abendmahlstradition, του ίδιου, Studien zu Jesus und Paulus, Tübingen, 1987, 157-180.
[10] Πρβλ π.χ. Αιθιοπικός Ενώχ 62,12-16.
Του Αναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ Χαράλαμπου Γ. Ατματζίδη
Στο πρώτο μέρος του άρθρου μας για το τελευταίο δείπνο του Ιησού εξετάσαμε τη γιορτή του Εβραϊκού Πάσχα, την τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ) και το τελευταίο δείπνο του Ιησού (Μκ 14,12-26 πρλ.) σε ό,τι αφορά τα ιστορικά ζητήματα και τον αφηγηματικό του χαρακτήρα. Στο δεύτερο μέρος θα συνεχίσουμε με την εξέταση της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού σε σχέση με τη διακειμενικότητα και με την τελετουργία. Θα κλείσουμε με τη σημασία της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού.
Ι
Η αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού και η διακειμενικότητα
Πρέπει να σημειώσουμε ότι η αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού, ιδιαίτερα όσα αναφέρονται στο Μκ 14,22-24, μας ωθούν να τα συνδυάσουμε με την αφήγηση του Εβραϊκό πασχαλίου δείπνου που περιγράφεται στο Εξ 12,1-13. Η σύνδεση αυτή ίσως θεωρηθεί περιττή. Όμως, κατά τη γνώμη μας, είναι σχεδόν αδύνατο να αγνοήσουμε το βουητό της αφήγησης του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ). Πιθανολογούμε, λοιπόν, ότι έχουμε εμπρός μας ένα ακόμη παράδειγμα διακειμενικότητας. Θεωρούμε δηλαδή ότι έχουμε εμπρός μας ένα διακείμενο, που έχει ως θέμα: «δείπνο και σωτηρία». Σε αυτό ενυπάρχουν η αφήγηση του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου και η αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού. Με άλλα λόγια συμβαίνει κάτι ανάλογο με αυτό που συμβαίνει με το χιόνι στον παγετώνα, αυτή τη μεγάλη μάζα πάγου η οποία σχηματίζεται από τη συνεχή ανακρυστάλλωση του χιονιού στις περιοχές όπου οι καιρικές συνθήκες δεν επιτρέπουν την τήξη του κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού[1].
Για να διαπιστώσουμε την ύπαρξη του σχετικού διακειμένου χρειάζεται να παραλληλίσουμε τις δύο αφηγήσεις ή αλλιώς κειμενικά στοιχεία, εκείνο του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου και εκείνο του τελευταίου δείπνου του Ιησού. Έχοντας αναφερθεί ήδη στην αφήγηση (κειμενικό στοιχείο) του Εξ 12,1-13, επικεντρώνουμε στην αφήγηση (κειμενικό στοιχείο) του Μκ 14,22-24. Σε αυτό ο Ευαγγελιστής μας αφηγείται: «Καὶ ἐσθιόντων αὐτῶν λαβὼν (ο Ιησούς) ἄρτον εὐλογήσας ἔκλασεν καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς καὶ εἶπεν· λάβετε, τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμά μου. καὶ λαβὼν ποτήριον εὐχαριστήσας ἔδωκεν αὐτοῖς, καὶ ἔπιον ἐξ αὐτοῦ πάντες. καὶ εἶπεν αὐτοῖς· τοῦτό ἐστιν τὸ αἷμά μου τῆς διαθήκης τὸ ἐκχυννόμενον ὑπὲρ πολλῶν»[2] .
Από την ανάγνωση των δύο αφηγήσεων, του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (Εξ 12,1-13) και του τελευταίου δείπνου του Ιησού (Μκ 14,22-24), διαπιστώνουμε πρώτ’ απ’ όλα ότι και τα δύο έχουν ως θέμα: «το δείπνο και η σωτηρία». Ταυτόχρονα, όμως, παρατηρούμε ότι οι δύο αφηγήσεις (κειμενικά στοιχεία) έχουν διαφορετική στόχο. Στην αφήγηση του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου στόχος είναι η θύμηση της σωτηρίας από τον Θεό. Στην αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού στόχος είναι η θύμηση της σωτηρίας από τον Θεό μέσω του Ιησού. Ακόμη, παρατηρούμε ότι και οι δύο αφηγήσεις (κειμενικά στοιχεία) έχουν τους ίδιους κώδικες, διαφοροποιημένους όμως ως προς το περίβλημα. Αυτοί είναι:
Πρώτον, ο κώδικας «άρτος».
Αυτός είναι στην αφήγηση του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου ο άζυμος άρτος που σπάζεται, ευλογείται και διαμοιράζεται από τον αρχηγό της οικογένειας. Ο κώδικας «άρτος» στην αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού είναι ο άρτος που ευλογείται, σπάζεται και διαμοιράζεται από τον Ιησού, είναι το σώμα του Ιησού («τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμά μου»).
Δεύτερον, ο κώδικας «ποτήρι με τον οίνο της σωτηρίας».
Αυτός είναι στην αφήγηση του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου το ποτήρι με τον οίνο με το οποίο οι συμμετέχοντες στο γιορτινό τραπέζι θυμούνται τη σωτηρία τους από τον Θεό. Στην αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού ο κώδικας «ποτήρι με τον οίνο της σωτηρίας» είναι το ποτήρι που υψώνει ο Ιησούς και δίνει να πιουν από αυτό οι μαθητές, ώστε να θυμούνται τη σωτηρία που προσφέρεται από τον Θεό μέσω του Ιησού προς όλους.
Τέλος τρίτον, ο κώδικας «αίμα σωτηρίας».
Αυτός είναι στην αφήγηση του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου το αίμα του αρνιού, με το οποίο οι Ισραηλίτες άλειψαν τους παραστάτες και το ανώφλι της πόρτας των σπιτιών τους, πριν την έξοδο τους από την Αίγυπτο και έτσι απέφυγαν την τιμωρία του Θεού (Εξ 12,1-3). Στην αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού ο κώδικας «αίμα σωτηρίας» είναι ο ίδιος ο Ιησούς, ακριβέστερα «τὸ αἷμά μου (του Ιησού) …τὸ ἐκχυννόμενον ὑπὲρ πολλῶν» (Μκ 14,23-24· πρβλ. Α΄ Κορ 11,23-26).
Σχηματικά το εν λόγω διακείμενο έχει ως εξής:
Διακείμενο (Εξ 12,1-13/Μκ 14,22-24)
I. ΚΟΙΝΟ ΘΕΜΑ ΤΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΩΝ (ΚΕΙΜΕΝΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)
«Το δείπνο και η σωτηρία»
II. ΣΤΟΧΟΙ ΤΩΝ ΑΦΗΓΗΣΕΩΝ (ΚΕΙΜΕΝΙΚΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)
| Αφήγηση (Κειμενικό στοιχείο) | Στόχος |
| Εξ 12,1-13 | Η θύμηση της σωτηρίας από τον Θεό |
| Μκ 14,22-24 | Η θύμηση της σωτηρίας από τον Θεό μέσω του Ιησού |
| Αφήγηση (Κειμενικό στοιχείο) | κώδικας«άρτος» | κώδικας «ποτήρι με τον οίνο της σωτηρίας» | κώδικας: «αίμα σωτηρίας» |
| Εξ 12,1-13 | Ο άζυμος άρτος της αφήγησης του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ) | Το ποτήρι με τον οίνο της θύμησης της σωτηρίας από τον Θεό | Το αίμα του αμνού, με το οποίο οι Ισραηλίτες άλειψαν τους παραστάτες και το ανώφλι της πόρτας των σπιτιών τους, πριν την έξοδο τους από την Αίγυπτο |
| Μκ14,22-24 | Ο «άζυμος» άρτος του τελευταίου δείπνου του Ιησού (Το σώμα του Ιησού) | Το ποτήρι με τον οίνο της θύμησης της σωτηρίας «ὑπὲρ πολλῶν» από τον Θεό μέσω του Ιησού | Το ποτήρι με τον οίνο της θύμησης της σωτηρίας από τον Θεό μέσω του Ιησού(Τὸ αἷμά του Ιησού …τὸ ἐκχυννόμενον ὑπὲρ πολλῶν») |
ΙΙ
Η αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού και η τελετουργία
Ενδιαφέρουσα και χρήσιμη είναι επίσης, η ανάδειξη της σχέσης του τελευταίου δείπνου του Ιησού, αλλά και του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου με την τελετουργία[1]. Σημειώνουμε επιγραμματικά ότι με τον όρο τελετουργία εννοείται ένα σύνολο «πρακτικών», που διαθέτουν ή προσδίδεται σε αυτές συμβολικό νόημα, το οποίο τις διακρίνει από τις καθημερινές «πρακτικές». Οι συμβολικές αυτές «πρακτικές» μπορεί να είναι είτε σωματικές, π.χ. έγερση του ατόμου από το κάθισμά του με σκοπό την αναγγελία κάποιου σημαντικού πράγματος, είτε η εκφορά συγκεκριμένου λόγου, όπως η διήγηση κάποιου συμβάντος, είτε η κατανάλωση συγκεκριμένων τροφών, όπως κρέατος και οίνου.
Σημειώνουμε ότι η τελετουργία μετουσιώνει δυναμικά αυτό που κρύβουν οι διάφορες συμβολικές πρακτικές. Ταυτόχρονα η τελετουργία συμβάλλει αποφασιστικά στη σύνδεση του ατόμου ή της ομάδας με την κοινωνική οργάνωση. Στις αφηγήσεις του Εξ 12,1-13 και του Μκ 14,12-26, που αναφέρονται στο πρώτο Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο και στο τελευταίο δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του, ανακαλύπτουμε τέτοιες τελετουργίες. Σημειώνουμε ότι οι κειμενικές αυτές ενότητες αποτελούν αφηγηματική μεταφορά συγκεκριμένων παραδόσεων. Η τελετουργία και η αποτύπωσή της σε συγκεκριμένες κειμενικές ενότητες, ή αλλιώς η σχέση της τελετουργίας με το κείμενο απασχόλησε του ερευνητές. Αυτοί επιχείρησαν να εξηγήσουν τη σχέση αυτή με πολλούς τρόπους. Αναφέρουμε ενδεικτικά τους εξής:
Πρώτον, θεωρήθηκε γενικά ότι η εκάστοτε τελετουργία εντάσσεται σε συγκεκριμένες κειμενικές ενότητες και ερμηνεύει πρακτικές που περιγράφονται σε άλλα προηγούμενα κείμενα. Ως προς το θέμα μας, η τελετουργία που βρίσκεται στο Εξ 12,1-3 εντάσσεται διαπλαστικά σε άλλα κείμενα, όπως σε αυτά της Μισνά, και έτσι δημιουργήθηκε η παράδοση του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ)[2].
Αντίστοιχα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η τελετουργία που βρίσκεται στην προϋπάρχουσα παράδοση για το τελευταίο δείπνο του Ιησού εντάσσεται στο κείμενο Μκ 14,22-26 (πρβλ. Λκ 22,7-23· Α΄ Κορ 11,23-26) και έτσι δημιουργείται η χριστιανική παράδοση της θείας Ευχαριστίας.
Η περιγραφή των συγκεκριμένων τελετουργιών στη Μισνά (Misna Pesachim, Mishnah Seder Moed)[3] και στο Μκ 14,22-26 (πρβλ. Λκ 22,7-23· Α΄ Κορ 11,23-26) αποσκοπεί να ευαισθητοποιήσει τον αναγνώστη ως προς τη σημασία των περιγραφόμενων πράξεων[4]. Έτσι η τελετουργία που περιγράφεται στη Μισνά για το Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο αποσκοπεί στο να τονίσει τη σημασία του γεγονότος της Εξόδου των Ισραηλιτών από την Αίγυπτο για την Ισραηλιτική κοινότητα. Πρόκειται για μια παρέμβαση του Θεού για τη σωτηρία των Ισραηλιτών.
Αντίστοιχα η τελετουργία που περιγράφεται στα Μκ 14,22-26 (πρβλ. Λκ 22,7-23· Α΄ Κορ 11,23-26) αποσκοπεί στο να εξάρει τη σημασία του γεγονότος του τελευταίου δείπνου του Ιησού για την χριστιανική κοινότητα. Πρόκειται για μια παρέμβαση του Θεού για τη σωτηρία των χριστιανών μέσω του Ιησού.
Δεύτερον, θεωρήθηκε[5] ότι η τελετουργία καθρεφτίζει ένα ευρύτερο κοινωνικό δρώμενο (“social drama”). Το κοινωνικό όμως αυτό δρώμενο εμπεριέχει πολλά επιμέρους είδη κοινωνικών δρώμενων, στα οποία καθρεφτίζονται διάφορα είδη τελετουργίας. Αυτά στη συνέχεια εντάσσονται σε κείμενα, τα οποία εξιστορούν τόσο το συγκεκριμένο κοινωνικό δρώμενο όσο και την τελετουργία του. Έτσι, η τελετουργία που περιγράφεται στο Εξ 12,1-13 αποτελεί μεταφορά και εξιστόρηση στο κείμενο της Εξόδου του συγκεκριμένου ιστορικού συμβάντος και της τελετουργίας που αναπτύχθηκε γύρω από αυτό. Το συμβάν αυτό αναφέρεται στη συγκέντρωση των Ισραηλιτών κατά ομάδες πριν απελευθερωθούν από την σκλαβιά των Αιγυπτίων, στη συμμετοχή τους στο πασχάλιο Εβραϊκό δείπνο και στην τελετουργία του δείπνου αυτού.
Αντίστοιχα η τελετουργία που περιγράφεται στο Μκ 14,22-26 αποτελεί μεταφορά και εξιστόρηση στο κείμενο του Ευαγγελίου του συγκεκριμένου ιστορικού συμβάντος και της τελετουργίας που αναπτύχθηκε γύρω από αυτό. Το συμβάν αυτό αναφέρεται στη συγκέντρωση του Ιησού με τους μαθητές του πριν το Πάθος του, στη συμμετοχή όλων στο τελευταίο δείπνο με τον διδάσκαλό τους και στην τελετουργία του τελευταίου αυτού δείπνου.
Τρίτον τέλος, θεωρήθηκε[6] ότι η τελετουργία καθρεφτίζει την μετατροπή διάφορων μεταφορών ή εικόνων σε τελετουργικά δρώμενα (ritualization of metaphors). Ως μεταφορά εννοείται εδώ η συμβολική κατανάλωση συγκεκριμένων τροφών κ.ά. Έτσι στο Εξ 12,1-18 περιγράφεται η τελετουργία της κατανάλωσης συγκεκριμένων τροφών (αμνού, άζυμου άρτου και πικρών χόρτων) και της εντολής προς τους Ισραηλίτες να θυμούνται το γεγονός της Εξόδου. Η τελετουργία αυτή είναι δραματοποίηση της βασικής θεολογικής θέσης της Ισραηλιτικής κοινότητας ότι ο Θεός έσωσε του Ισραηλίτες από την σκλαβιά της Αιγύπτου. Σημειώνουμε ότι η όλη αυτή διαδικασία συντελείται τον πρώτο αιώνα μ.Χ., στηρίζεται στην βασική αφήγηση του Εξ. 12,1-18 και αποτυπώνεται στο κείμενο της Μισνά, ακριβέστερα στην περιγραφή του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ).
Αντίστοιχα, στο Μκ 14,22-26 περιγράφεται η τελετουργία που περιλαμβάνει το σπάσιμο του άρτου από τον Ιησού, το μοίρασμα των κομματιών στους μαθητές, την προτροπή του Ιησού να καταναλώσουν τον άρτο και τη ρήση του ότι ο άρτος εκείνος είναι το σώμα του («τοῦτό ἐστιν τὸ σῶμά μου»). Η τελετουργία αυτή είναι δραματοποίηση της βασικής θεολογικής θέσης της χριστιανικής κοινότητας ότι ο Θεός στο πλαίσιο της ΒτΘ σώζει τους χριστιανούς δια του Ιησού. Σημειώνουμε ότι η όλη αυτή διαδικασία συντελείται τον πρώτο αιώνα μ.Χ., στηρίζεται στη σχετική παράδοση και αποτυπώνεται στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο (Μκ 14,22-26· πρβλ. Λκ 22,7-23· Α΄ Κορ 11,23-26).
Μετά την παράθεση των παραπάνω θεωριών που εξετάζουν το κοινωνικό φαινόμενο της τελετουργίας και της σχέσης της με τα διάφορα κείμενα, μπορούμε να παραθέσουμε τις σημαντικότερες, κατά τη γνώμη μας, τελετουργικές πρακτικές που βρίσκουμε στις κειμενικές παραδόσεις του Εξ 12,1-18 και του Μκ 14,22-26. Στο Εξ 12,1-18 βρίσκουμε την τελετουργία της επάλειψης των δύο παραστάδων και του ανωφλιού των θυρών των σπιτιών των Ισραηλιτών με το αίμα του σφαγμένου αμνού, της σύναξης της οικογένειας και της κατανάλωσης συγκεκριμένων τροφών (αμνός, άζυμος άρτος, πικρά χόρτα), ώστε η Ισραηλιτική κοινότητα να θυμάται το σωτήριο αυτό γεγονός.
Στο Μκ 14,22-26 βρίσκουμε επίσης την τελετουργία με το σπάσιμο του άρτου από τον Ιησού, με το μοίρασμα των κομματιών του στους μαθητές και με τη ρήση του Ιησού ότι ο άρτος αυτός είναι το σώμα του. Επίσης βρίσκουμε την τελετουργία με το ποτήρι με τον οίνο. Ο Ιησούς προσφέρει το ποτήρι με τον οίνο στους μαθητές, τους καλεί να πιούν και τους τονίζει ότι ο οίνος αυτός είναι το αίμα του «τὸ ἐκχυννόμενον ὑπὲρ πολλῶν». Με τις τελετουργικές αυτές πρακτικές η χριστιανική κοινότητα θυμάται τη σωτηρία των χριστιανών από τον Θεό μέσω του Ιησού.
Υπογραμμίζουμε ότι οι παραπάνω γενικές θεωρίες για το κοινωνικό φαινομένου της τελετουργίας, καθώς και για την εφαρμογή τους στις κειμενικές παραδόσεις του Εξ 12,1-18 και Μκ 14,22-26 δεν λειτουργούν ανταγωνιστικά μεταξύ τους. Αντίθετα αυτές λειτουργούν παραπληρωματικά και μας βοηθούν να προσεγγίσουμε κοινωνιολογικά το Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο και το τελευταίο δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του.
Επίσης οι παραπάνω γενικές θεωρίες για το κοινωνικό φαινόμενο της τελετουργίας μας βοηθούν να διαπιστώσουμε την ομοιότητα των δύο αφηγήσεων ως προς τις τελετουργικές πρακτικές τους. Και οι δύο χρησιμοποιούν το δείπνο ως την κοινωνική εκδήλωση εφαρμογής της τελετουργίας και του βαθύτερου νοήματος που αυτή εμπεριέχει. Επίσης και οι δύο αφηγήσεις μας περιγράφουν την κατανάλωση κοινών τροφών, όπως είναι ο άρτος και ο οίνος. Με την κατανάλωση αυτή δηλώνεται η βαθύτερη θεολογική σημασία των δύο αυτών δείπνων.
Τέλος, οι παραπάνω γενικές θεωρίες για το κοινωνικό φαινόμενο της τελετουργίας μας βοηθούν να διαπιστώσουμε την διαφορά των δύο τελετουργιών ως προς τον σκοπό που αυτές υπηρετούν.
Από τη μια μεριά η τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου αποσκοπεί να τονίσει την διαχρονική ενότητα της Ισραηλιτικής κοινότητας, η οποία επιβεβαιώνεται με τη συμμετοχή των μελών της Ισραηλιτικής κοινότητας στο Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο, που συμβολίζει τη σωτηρία των Ισραηλιτών από τον Θεό.
Από την άλλη μεριά η τελετουργία του τελευταίου δείπνου του Ιησού με τους μαθητές του αποσκοπεί να ξεχωρίσει τη χριστιανική κοινότητα από την Ισραηλιτική κοινότητα και να αναδείξει την ταυτότητα της χριστιανικής κοινότητας. Αυτά επιτυγχάνονται μέσα από τη συμμετοχή των μελών της χριστιανικής κοινότητας στο τελευταίο δείπνο του Ιησού με τους μαθητές του (θεία Ευχαριστία), που συμβολίζει τη σωτηρία των χριστιανών από τον Θεό μέσω του Ιησού.
ΙΙΙ
Σημασία της αφήγησης του τελευταίου δείπνου του Ιησού
Η αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού αποτελεί μέρος της αφήγησης του Πάθους του Ιησού και περιγράφει αφηγηματικά τα διάφορα συμβάντα που σχετίζονται με το τελευταίο δείπνο του Ιησού. Ο αφηγηματικός χαρακτήρας της αναφοράς του τελευταίου δείπνου του Ιησού έχει ως συνέπεια τα επιμέρους περιγραφόμενα συμβάντα να υφίστανται την διαπλαστική παρέμβαση πρωτίστως του αφηγητή Ευαγγελιστή Μάρκου και δευτερευόντως των άλλων Ευαγγελιστών. Και αυτό συμβαίνει, γιατί ο Μάρκος είναι εκείνος που διαμορφώνει πρώτος την αφήγηση για το τελευταίο δείπνο του Ιησού, βασιζόμενος στην παράδοση της πρωτοχριστιανικής κοινότητας, όπως αυτή διασώθηκε από τον Απ. Παύλο στο Α΄ Κορ 11,23-26.
Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι η αφήγηση του τελευταίου δείπνου του Ιησού θίγει δύο κυρίως θέματα. Το ένα σχετίζεται με τον Ιησού και την αυτοσυνειδησία του και το άλλο με τη χριστιανική κοινότητα και την αυτοσυνειδησία της.
1) Σε ό,τι αφορά τον Ιησού και την αυτοσυνειδησία του, διαπιστώνουμε ότι ο Ιησούς προβάλλει ενσυνείδητα το δικό του πρότυπο για να ξεπεραστεί η ορατή Ισραηλιτική θρησκευτικό-κοινωνική κρίση. Το πρότυπό του αυτό συνοψίζεται σε όσα λέει και πράττει ο Ιησούς στο τελευταίο του δείπνο με τους μαθητές του. Ο Ιησούς στο πλαίσιο της γιορτής του Εβραϊκού Πάσχα και του Εβραϊκού πασχάλιου δείπνου (σέντερ) προβάλλει τη δική του πρόταση για την έξοδο από το θρησκευτικό και κοινωνικό αδιέξοδο. Η πρότασή του είναι: ταύτιση των Ισραηλιτών με τον Ιησού και αποδοχή της ΒτΘ. Οι πιστοί εμπνεόμενοι από τον νέο τους ηγέτη, τον Ιησού και εφοδιασμένοι κατάλληλα είναι έτοιμοι για την έξοδό τους από την θρησκευτική και κοινωνική κρίση.
2) Σε ό,τι αφορά την αφήγηση του τελευταίου δείπνου και την αυτοσυνειδησία της χριστιανικής κοινότητας παρατηρούμε τα εξής: Πρώτ’ απ’ όλα η πρώτη χριστιανική κοινότητα αγκαλιάζει την πρωτοβουλία του Ιησού για υπέρβαση της θρησκευτικής και κοινωνικής κρίσης. Στην αρχή εντάσσει το πρωτοποριακό αυτό μήνυμα του Ιησού στις φόρμουλες πίστης, που εκφωνούν τα μέλη της στις λατρευτικές συνάξεις τους. Στη συνέχεια αυτή μετατρέπει το μήνυμα του Ιησού σε αφήγημα και το εντάσσει στα Ευαγγέλιά της. Είναι αξιοπρόσεκτο ότι η περιγραφόμενη στα Ευαγγέλια τελετουργία του τελευταίου δείπνου του Ιησού μοιάζει με την τελετουργία του Εβραϊκού πασχαλίου δείπνου (σέντερ). Ταυτόχρονα όμως στις αφηγήσεις του τελευταίου δείπνου επέρχεται η κρίσιμη διαπλαστική χριστιανική παρέμβαση. Στην αφήγηση προβάλλεται ότι ο άρτος που μοιράζεται είναι ο ίδιος ο Ιησούς και ο οίνος που προσφέρεται είναι πάλι ο ίδιος ο Ιησούς. Στο Εβραϊκό πασχάλιο δείπνο, η συμμετοχή των Ισραηλιτών στο δείπνο επιβεβαιώνει τους δεσμούς τους με τους προγόνους τους και πιστοποιεί την Ισραηλιτική τους ταυτότητα. Οι Ισραηλίτες είναι εκείνοι που ο Θεός σώζει. Στο τελευταίο δείπνο του Ιησού, η συμμετοχή των μαθητών σε αυτό σηματοδοτεί τους δεσμούς των χριστιανών με τον Ιησού και πιστοποιεί την χριστιανική τους ταυτότητα. Έτσι με το τελευταίο δείπνο του Ιησού, όπως αυτό προσλήφτηκε από την πρώτη χριστιανική κοινότητα, η πρόταση του Ιησού για την υπέρβαση της θρησκευτικής και κοινωνικής κρίσης υπερβαίνει τα όρια της Ισραηλιτικής κοινότητας και απευθύνεται πλέον προς όλους όσους την αποδεχθούν. Το μήνυμα του Ιησού για μια ατομική και συλλογική αλλαγή έχει καταστεί πλέον οικουμενικό.
[1] Βλ., μεταξύ των άλλων, D. E. Smith, «Meal Customs: Greco-Roman Meal Customs», ABD, vol. 4, 650-655· του ίδιου, From Symposium to Eucharist: The Banquet in the Early Christian World, Fortress Press, 2009· J. Brumberg-Kraus, “’Not by Bread Alone…’: The Ritualization of Food and Table Talk in the Passover Seder and in the Last Supper”, A. Brenner/J. van Henten, (Eds.) Semeia, 86, (1999), 165–191· R. E. DeMaris, The New Testament in its Ritual World, Routledge, 2008.
[2] Βλ. B. Bokser, “Ritualizing the Seder;” JAAR 56 (1988), 443–471.
[3] Βλ. Sefaria, A Living Library of Jewish Texts, https://www.sefaria.org (ανάκτηση 10/08/2017).
[4] J. Z. Smith, To Take Place: Toward Theory in Ritual, Chicago, 1987.
[5] V. Turner, “Social Dramas and Stories About Them”, Critical Inquiry, 7 (1908), 141-168.
[6] I. G. Marcus, The Rituals of Childhood, Yale University Press, New Haven, 1996.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου