Ο Θάνατος ως τμήμα του ανθρώπινου «είναι»

Εφημερίδα «Μακεδονία», Κυριακή 21 Ιανουαρίου 2007, σ. 58

Το βιβλίο του Ιωάννη Πλεξίδα «Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου» αποτελεί ένα δοκίμιο χριστιανικής ανθρωπολογίας με οδηγό τη λειτουργική παράδοση της Εκκλησίας. Ο συγγραφέας συναρμόζει τον λόγο διαφόρων επιστημών (θεολογία, φιλοσοφία, ψυχολογία, φιλολογία, φυσική) για να προσεγγίσει ένα ζήτημα που απασχολεί όλους μας και είναι πάντοτε επίκαιρο.

Κείμενο Διαμαντής Κρυωνίδης, ασκ. Δικηγόρος – υποψήφιος διδάκτορας Εκκλησιαστικού Δικαίου στη Θεολογία

Στην ταινία «Υψηλή Νοημοσύνη» («Wit» 2001) που αποτελεί προσαρμογή του ομότιτλου και βραβευμένου με Πούλιτζερ (1999) θεατρικού έργου της Αμερικανίδας συγγραφέα Μάργκαρετ Έντσον, η πρωταγωνίστρια Έμα Τόμσον ενσαρκώνει τη Βίβιαν Μπέριγκ, μια καθηγήτρια αγγλικής λογοτεχνίας που πάσχει από μεταστατικό καρκίνο προχωρημένου βαθμού. Ύστερα από πολύμηνη θεραπεία η Βίβιαν από το κρεβάτι του νοσοκομείου όπου νοσηλεύεται, διατυπώνει εμφατικά στρέφοντας το πρόσωπο της προς το φακό την απορία: «Δε μπορώ να πιστέψω ότι η ζωή μου έγινε ένα κοινότυπο έργο … Μιλάμε για τη ζωή και το θάνατο. Και όχι αφηρημένα.…Συζητάμε για τη δική μου ζωή και το δικό μου θάνατο».

Η παραπάνω απορία εκφράζει χωρίς άλλο το πρόβλημα της συνειδητοποίησης της χρονικότητας και του πεπερασμένου της ύπαρξης του προσώπου. Γιατί αλήθεια, πώς μπορεί μια ανθρώπινη ύπαρξη να συνειδητοποιήσει τον αφανισμό της; Το ζήτημα της ουσίας και της ύπαρξης του ανθρώπου δεν είναι ζήτημα νέο. Η σύγχρονη φιλοσοφία όμως θέτει εκ νέου με ιδιαίτερη έμφαση το ζήτημα της εξακρίβωσης των θεμελιακών δομών του ανθρώπινου είναι, ενώ ταυτόχρονα η συνολική του θεώρηση είναι ο μεγάλος στόχος.

Ανθρωπολογικός προβληματισμός

Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται το έργο «Ὁ ἂνθρωπος ἐνώπιον τοῦ θανάτου» του Γ. Πλεξίδα, το οποίο επανεξετάζει το θέμα του θανάτου αλλά και του ανθρώπου με αφορμή τις ακολουθίες της ορθόδοξης εκκλησίας, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στη μεταφυσική μας «γνώση». Θεμελιώδη ζητήματα όπως το πρόβλημα του κακού και η φύση του, οι ανθρώπινες σχέσεις, το ανθρώπινο σώμα και η ερωτική συναλληλία, το ζήτημα της ίδιας της ελευθερίας του ανθρώπου παρουσιάζονται σ’ ένα αρμονικό σύνολο και συμπλέκονται με την κεντρική θεματική του κειμένου, το θάνατο.

Αρετή ξεχωριστή -αλλά και μια από τις ιδιαιτερότητες τού έργου- αποτελεί το γεγονός πως ο συγγραφέας δεν περιορίζεται αποκλειστικά στο ζήτημα του θανάτου, αλλά εκτείνεται και παρουσιάζει με απλό τρόπο και σε ένα κατανοητό σύνολο τα πιο βασικά σημεία της χριστιανικής ανθρωπολογίας με οδηγό τη λειτουργική παράδοση της εκκλησίας. Πετυχαίνει έτσι να είναι όχι απλώς μία ακόμη αναφορά στο θάνατο αλλά μια συμβολή στο σύγχρονο ανθρωπολογικό προβληματισμό.

Ο ανθρωπολογικός αυτός προβληματισμός βρίσκεται στο επίκεντρο της σύγχρονης μεταφυσικής και εκκινεί από την εμπειρία του ανθρώπου για τη δική του χρονική-πεπερασμένη ύπαρξη. Στο παρελθόν, ο Χάιντεγκερ ήταν εκείνος που συνέβαλλε καθοριστικά στην εξέλιξη της φιλοσοφικής σκέψης, όταν διατύπωσε τη θέση πως ο άνθρωπος στις πιο θεμελιακές εκδηλώσεις του, πριν από κάθε στοχασμό της γνώσης, αντιμετωπίζει το μεγάλο αίνιγμα της ύπαρξης. Τις έσχατες δηλαδή απορίες της ύπαρξης για το απόλυτο, το μηδέν και το γιατί του «είναι». Είχε προηγηθεί ο Μαξ Σέλερ, ο οποίος είχε μιλήσει για τον παράδοξο οντολογικό τρόπο ύπαρξης του ανθρώπου, ο οποίος ανήκει μεν στη φύση, αλλά είναι και ανώτερος από αυτήν.

Θάνατος, ένα θέμα-ταμπού

Βέβαια, το πεπερασμένο του ανθρώπου, ο αφανισμός του προσώπου του, ο βιολογικός θάνατος, ανέκαθεν προκαλούσαν την ανθρώπινη λογική, την προσωπική του ύπαρξη. Αποτελεί δε κοινό τόπο πως η προοπτική αυτή γεννά αρχικά την αγωνία (η οποία αποτελεί τη βασική διάθεση της ύπαρξης που βλέπει απέναντι της το μηδέν, τη δυνατότητα του μη είναι [Κίρκεγκαρ]) για να τη διαδεχτεί στη συνέχεια ο φόβος. Ένας φόβος ικανός να παραλύει κάθε άλλη σκέψη. Αυτός ο φόβος είναι συχνά που μας αποτρέπει από το να μιλάμε ανοικτά γι’ αυτό το θέμα και να μοιραζόμαστε την «απορία» μας.

Γιατί είναι αλήθεια πως ο θάνατος είτε ως δηλωτικό της οριστικής παύσης όλων των λειτουργιών που χαρακτηρίζουν τη ζωή σε έναν οργανισμό είτε ως προσωποποιημένη οντότητα (π.χ. ο Χάρος) παραμένει ακόμα και σήμερα ένα θέμα, για το οποίο θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι αγγίζει τα όρια του ταμπού. Η προοδευτική και ανοικτή σε πολλά άλλα θέματα κοινωνία μας διστάζει να αντιμετωπίσει το θέμα του θανάτου. Ο φόβος επεκτείνει τη σκιά του και φθάνουμε στο σημείο να αποφεύγουμε να χρησιμοποιούμε λέξεις γιατί έχουν συνδεθεί αναπόσπαστα στην κοινή συνείδηση με την έννοια του θανάτου, όπως λ.χ. ο καρκίνος (: κακιά αρρώστια).

Η ελληνική βιβλιογραφία εμπλουτίζεται, λοιπόν, με ένα έργο το οποίο εξερευνά και προσεγγίζει το πάντα επίκαιρο φαινόμενο του θανάτου. Η εξοικείωση του συγγραφέα λόγω των σπουδών του τόσο με το χώρο της φιλοσοφίας όσο και της θεολογίας, επέτρεψε στον ίδιο να χρησιμοποιήσει ως αφετηριακή βάση τα λειτουργικά κείμενα αλλά παράλληλα να ξεπεράσει τα όποια στεγανά και να αξιοποιήσει ποικίλες πηγές σε ένα κείμενο, στο οποίο οι σκέψεις ξεδιπλώνονται σταδιακά χωρίς ανακολουθίες και επαναλήψεις, βοηθώντας τελικά στην κατανόηση των νοημάτων και την είσοδο μας στο ίδιο το μυστήριο του ανθρώπου.

Μεταξύ φιλοσοφίας και θεολογίας

Ξετυλίγοντας λοιπόν το κουβάρι της χριστιανικής οντολογίας για τον άνθρωπο ο συγγραφέας κινείται με άνεση μεταξύ φιλοσοφίας και θεολογίας, ενώ οι βιβλιογραφικές παραπομπές του βιβλίου καταδεικνύουν την ενημέρωση του αλλά και το ευρύ πεδίο των αναζητήσεών του. Οι βιβλιογραφικές αυτές παραπομπές επεκτείνουν το δυναμικό πεδίο του ίδιου του κειμένου και, παρότι σε κάποια σημεία φαίνεται να κουράζουν, τελικά αποδεικνύονται πολύτιμες και ιδιαίτερα χρήσιμες για τον αναγνώστη που θα θελήσει να εμβαθύνει. Στο τελευταίο συμβάλλει ιδιαίτερα και η γλώσσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας. Ο μεστός και εύληπτος λόγος του ξαφνιάζει με την καθαρότητα του και χωρίς σε καμιά περίπτωση να στερείται επιστημοσύνης κατορθώνει να μας εισάγει σε ένα δύσκολο φιλοσοφικό θέμα.

Συνολικά πρόκειται για μια προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση, το σχήμα και το μέγεθος της οποίας συμβάλλουν στο πρωταρχικό σκοπό του την ανάγνωση. Στις λιγοστές αδυναμίες θα πρέπει να αναφερθεί η έλλειψη κεφαλαίων και πίνακα περιεχομένων που δυσκολεύουν τον αναγνώστη στην ευχερή πρόσληψη μιας συνολικής εικόνας του κειμένου και της πορείας της σκέψης του συγγραφέα.

Αναντίρρητα, ωστόσο, η μεγάλη αξία του έργου έγκειται στο τρόπο προσέγγισης του θέματος, ο οποίος μας εισάγει στην επόμενη στάση της επιστήμης που είναι η διεπιστημονική προσέγγιση του επιστητού και του ανθρώπου.

Με έναν ιδιαίτερα δυναμικό τρόπο ο συγγραφέας συνδέει στο λόγο του την θεολογία, την φιλοσοφία, την ψυχολογία, την λογοτεχνία, την φιλολογία αλλά και την φυσική, καταδεικνύοντας την ελευθερία της σκέψης του. Με τον τρόπο αυτό κατάφασκεται το γεγονός πως τελικά ο θάνατος δεν είναι θέμα μεταφυσικό, αλλά κατεξοχήν ανθρώπινο.