Τά Ἱερά Μνημόσυνα (Θεολογική - Ἁγιοπατερική καί Λειτουργική Ἀναφορά καί Προσέγγισις)

τοῦ Ἀρχιμανδρίτου Βενεδίκτου Λοΐζου

«Δ έν νομοθετήθηκαν αὐτά (τά Μνημόσυνα) ἀπό τούς θείους Ἀποστόλους, τό νά ἐνθυμούμεθα δηλαδή ἐκείνους πού ἔφυγαν ἀπό τήν ζωήν αὐτήν, κατά τήν διάρκειαν τῶν Φρικτῶν Μυστηρίων· γνωρίζουν ὅτι ἀπό αὐτό προκύπτει πολύ κέρδος, μεγάλη ὠφέλεια».

Εἰς ὅλας τάς Θείας Λειτουργίας ἀναφέρονται εὐχαί καί δεήσεις ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων. Εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν τοῦ Ἀποστόλου Μάρκου ἀναφέρεται ἡ ἑξῆς διά τούς κεκοιμημένους εὐχή: «Καί τούτων (διά τούς ὁποίους προσέφερε ὁ ἱερεύς τήν Θείαν Λειτουργίαν καί προσευχήθηκε) καί πάντων τάς ψυχάς ἀνάπαυσον, Δέσποτα Κύριε ὁ Θεός ἡμῶν, ἐν ταῖς τῶν ἁγίων σου σκηναῖς... Αὐτάς μέν οὖν, τάς ψυχάς ἀνάπαυσον, Κύριε, καί βασιλείας οὐρανῶν ἀξίωσον».

Εἰς τήν ἀρχαιοπρεπεστάτην Θείαν Λειτουργίαν τοῦ Ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου μετά τήν ἀνάμνησιν τῶν Ἀποστόλων, Προφητῶν, κ.λ.π. ἀναφέρονται τά ἑξῆς: «Μνήσθητι Κύριε, ὁ Θεός τῶν πνευμάτων καί πάσης σαρκός, ὧν ἐμνήσθημεν καί ὧν οὐκ ἐμνήσθημεν Ὀρθοδόξων, ἐκεῖ αὐτούς ἀνάπαυσον... Δός γενέσθαι τήν προσφοράν ἡμῶν εὐπρόσδεκτον, ἡγιασμένην ἐν Πνεύματι ἁγίῳ, εἰς ἐξιλασμῶν τῶν ἡμετέρων πλημμελημάτων καί τῶν τοῦ λαοῦ ἀγνοημάτων καί εἰς ἀνάπαυσιν τῶν προκεκοιμημένων ψυχῶν».

Εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν τοῦ Ἁγίου Κλήμεντος, μαθητοῦ τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου, ἀναφέρεται: «Ἔτι δεόμεθά σου Κύριε, καί ὑπέρ τῆς ἁγίας σου Ἐκκλησίας τῆς ἀπό περάτων ἕως περάτων... καί πάντων, ὧν αὐτός ἐπίστασαι τά ὀνόματα» (ὁ Διάκονος προτρέπει τόν λαόν ὅπως δεηθῇ μετά τῶν Πρεσβυτέρων «ὑπέρ τῶν ἐν πίστει ἀναπαυσαμένων»). Ὡσαύτως εἰς τάς Θείας Λειτουργίας τοῦ Ἁγίου Βασιλείου καί τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου ἰδιαιτέρα διά τούς κεκοιμημένους ἀναφορά γίνεται: «... μνήσθητι πάντων τῶν κεκοιμημένων ἐπ’ ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς αἰωνίου, καί ἀνάπαυσον αὐτούς ὅπου ἐπισκοπεῖ τό φῶς τοῦ προσώπου σου». (Ἐνταῦθα ὁ Ἱερεύς μνημονεύει, ὧν βούλεται, κεκοιμημένων ὀνόματα).

Τάς ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων εὐχάς καί τάς δεήσεις καί συνεπῶς τά μνημόσυνα, τά ὑποστηρίζει ἡ ἀδιαφιλονίκητος Ἀποστολική παράδοσις, ἀπό τήν ὁποίαν παρελάβαμε νά εὐχώμεθα εἰς τήν Προσκομιδήν τῶν Τιμίων Δώρων ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων καί νά τοποθετοῦμε τάς μερίδας των ἐνώπιον τοῦ Ἁγίου Ἄρτου, πλησίον εἰς τάς τῶν ζώντων μερίδας· καί κατόπιν μερίδας ζώντων καί κεκοιμημένων νά τοποθετοῦνται ἐντός τοῦ Ἁγίου Ποτηρίου, ὅπου τό Πανάγιον Σῶμα καί Αἷμα τοῦ Κυρίου καί Θεοῦ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ θά ἐπισπάσῃ τόν ἁγιασμόν καί τήν ἀπολύτρωσιν, ἐνῶ ὁ Ἱερεύς λέγει· «Ἀπόπλυνον Κύριε, τά ἁμαρτήματα τῶν ἐνθάδε μνημονευθέντων δούλων σου τῷ Αἵματί σου τῷ ἁγίῳ· πρεσβείαις τῆς Θεοτόκου καί πάντων σου τῶν ἁγίων. Ἀμήν».

Εἰδικῶς περί τοῦ χρόνου τελέσεως τῶν ἱερῶν Μνημοσύνων, αἱ Ἀποστολικαί Διαταγαί μᾶς ἀναφέρουν ὅτι, πρέπει νά τελοῦμε τά  μετά κολλύβων μνημόσυνα τήν 3ην ἡμέραν, τήν 9ην, τήν 40ήν, καί ἐνιαυσίως (εἰς τόν χρόνον). Ἡ ἁγιοπατερική παράδοσις ἀναφέρει ὅτι τά Μνημόσυνα τελοῦνται τήν τρίτην ἡμέραν εἰς ἀνάμνησιν τῆς τριημέρου καί ἐνδόξου Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου ἡμῶν.  Τήν 9ην ἡμέραν εἰς τύπον τῶν Ἀγγελικῶν Ἀσωμάτων Δυνάμεων. Τήν 40ήν ἡμέραν συμφώνως μέ τόν τύπον τόν παλαιόν - Διαθήκης παλαιᾶς, διότι καί οἱ Ἰουδαῖοι ὅταν ὁ Μωϋσῆς ἀπέθανεν, ἐπένθησαν αὐτόν ἐπί τεσσαρακονθήμερον (40 ἡμέρας). Τά ἐνιαύσια - ἐτήσια μνημόσυνα ἀναφέρονται ἀπό τόν Ἅγιον καί Θεολόγον Γρηγόριον εἰς τόν λόγον τόν ἐπιτάφιον, πρός τόν ἠγαπημένον ἀδελφόν του Καισάριον: «Τά μέν ἀποδεδώκαμεν τά δέ καί δώσομεν τάς δι’ ἔτους προσφέροντες τιμάς τε καί μνήμας».

Ὅ Ἅγιος Συμεών Θεσσαλονίκης εἰς τά τριήμερα καί ἔννατα (ἐννεάμερα) μνημόσυνα βλέπει συμβολισμόν ἄλλον: «Τά τρίτα τελοῦνται ὑπέρ τοῦ κεκοιμημένου, διότι ὁ ἄνθρωπος διά τῆς Παναγίας Τριάδος ἔλαβε τό εἶναι καί διότι μεταστάς θέλει ἀλλοιωθῇ καί θέλει φανῇ εἰς τό ἀρχαῖον καλλώπισμα, εἰς τό ὁποῖον ἦτο πρό τῆς παραβάσεως ἤ καί εἰς καλλίτερον ἴσως.  Τά ἔννατα διά νά συνταχθῇ τό πνεῦμα του ὡς ἄϋλον, καί τῆς ἰδίας φύσεως μετά τῶν ἀγγέλων… Τά δέ τεσσαρακοστά διά τήν τοῦ Σωτῆρος θείαν Ἀνάληψιν, ἥτις ἔγινε μετά τήν Ἀνάστασιν μετά τόν ἀριθμόν αὐτόν τῶν ἡμερῶν, διά νά ἀναληφθῇ καί αὐτός τότε, ὅταν ἀναστηθῇ... καί διά νά προϋπαντήσῃ τόν Κριτήν...... Τά ἐνιαύσια πάλιν μνημόσυνα (ἐτήσια), τήν Ἁγίαν Τριάδα καί τόν τῶν ὅλων Θεόν κηρύττουσι καί εἰς δόξαν αὐτῆς τελοῦνται καί αὐτά ὑπέρ τοῦ τετελευτηκότος, καθότι ἀπ’ αὐτῆς τῆς Ἁγίας Τριάδος ἔλαβεν ὁ ἄνθρωπος τήν σύστασιν καί εἰς αὐτήν πάλιν λυθείς ἀπό τοῦ σώματος θέλει πορευθῇ... Ἤ πρός δήλωσιν ὅτι εἶναι ἀθάνατος κατά τήν ψυχήν καί ὅτι πάλιν θέλει ἀνανεωθῇ, ὅταν ὁ Πλάστης θελήσῃ νά ἀναστήσῃ τό σῶμά του...».

Ἐκτός δέ τούτων πάντων, ἡ Ἐκκλησία μας καί δύο ἁγιοπατερικῶς καθιερωμένα Ψυχοσάββατα εἰς τά ὁποῖα μνημονεύονται ἅπαντες οἱ εὐσεβεῖς ἀπό ἀρχῆς τοῦ κόσμου μέχρις ἐσχάτων. Τό Πρῶτον Ψυχοσάββατον τό ὥρισαν οἱ θεόπνευστοι Ἅγιοι Πατέρες τήν Κυριακήν τῆς Ἀπόκρεω - τῆς Κρίσεως ἀνάμνησις.  Αὐτήν τήν ἡμέραν, ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία φιλοστόργως ἐπιτελεῖ μνημόσυνα διά τά τέκνα της πού ἀπέθανον εἰς γῆν ξένην, εἴτε ἐν θαλάσσαις εἴτε ἐν ἐρήμοις.  Δι’ αὐτούς δέν ἔχουν τελεσθεῖ κανονικά μνημόσυνα καί ἔχουν στερηθῆ τήν ὠφέλειάν των.  Οἱ Θειότατοι Πατέρες ἐκ φιλανθρωπίας κινούμενοι ὥρισαν νά τελοῦνται μνημόσυνα ὑπέρ ὅλων «τῶν κεκοιμημένων», διά νά συμπεριλαμβάνονται καί ἐκεῖνοι ὅπου δέν τούς ἔγιναν εἰδικά μνημόσυνα.

Καί διά ποῖον λόγον ἐξελέξαντο οἱ Ἅγιοι Πατέρες τό Σάββατον τοῦτο; Ἐπειδή θά τοποθετοῦσαν τήν ἑπομένην ἡμέραν τήν τοῦ Κυρίου Δευτέραν Παρουσίαν, συμφώνως μνημονεύουν καί τάς ψυχάς, διά νά παρακαλέσουν τόν φοβερόν Κριτήν νά χρησιμοποιήσῃ τήν συνήθη φιλανθρωπίαν καί συμπάθειάν Του καί νά τάς κατατάξῃ εἰς τήν ἀνάπαυσιν καί ἀπόλαυσιν πού τούς ὑποσχέθηκε. Τό Δεύτερον Ψυχοσάββατον τό τελεῖ ἡ Ἐκκλησία μας ἐννέα ἡμέρας μετά τήν Ἀνάληψιν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δηλαδή τό Σάββατον πρό τῆς Πεντηκοστῆς. Κατά τήν τέλεσιν τοῦ «κοινοῦ» Μνημοσύνου τούτου, ἡ Ἐκκλησία μας μνημονεύει πάντας τούς κοιμηθέντας εὐσεβεῖς ἀπό Ἀδάμ τοῦ προπάτορος μέχρι σήμερον.

Προσεύχεται ὑπέρ αὐτῶν ἡ Μήτηρ Ἐκκλησία καί δέεται τοῦ ἀναληφθέντος εἰς τούς οὐρανούς καί καθεσθέντος ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός, νά τούς ἀξιώσῃ κατά τήν φρικτήν τῆς Κρίσεως ὥραν, νά δώσουν καλήν ἀπολογίαν εἰς Αὐτόν πού θά κρίνῃ ὅλην τήν Γῆν.  Νά παρασταθοῦν ἐκ δεξιῶν Του, εἰς τήν χαράν μέ τήν μερίδα τῶν δικαίων καί εἰς τήν φωτεινήν τάξιν τῶν ἁγίων. Νά γίνουν τῆς Βασιλείας Του ἄξιοι κληρονόμοι.  Καί δέν εὔχεται μόνον διά τούς Χριστιανούς, διότι κανείς δέν  ἦτο χριστιανός ἀπό Ἀδάμ μέχρι Χριστοῦ, ἀλλά δι’ ὅλους τούς ἀνθρώπους.  Κατ’ αὐτόν τόν τρόπον καί τήν τάξιν καί πρᾶξιν ταύτην, τήν ἐκκλησιαστικήν- τελετουργικήν, φανεροῦται ἐναργῶς ἡ ἄπειρος ἀγάπη τῆς Ἐκκλησίας μας δι’ ὅλον τῶν ἀνθρώπων τό γένος.

Πάγκοινος τυγχάνει ἡ μαρτυρία τῶν Θεοφόρων τῆς Ἐκκλησίας Πατέρων, ἀλλά καί τῆς ἰδίας τῆς Ἐκκλησίας ὅτι, μεγάλη εἶναι ἡ ὠφέλεια πού προκύπτει ἀπό τά ἱερά Μνημόσυνα· Ἀναφέρει ὁ ἱερός Δαμασκηνός ὅτι: «ὁ Θεός θέλει πολύ νά εὐεργετούμεθα ὅλοι ἀπό ὅλους καί ζῶντες καί μετά θάνατον».  Καί, ὅπως δέν γνωρίζομε καί δέν ἠμποροῦμε ὅρια νά θέσωμε εἰς τοῦ Θεοῦ τήν ἀγάπην, εἰς αὐτήν ἀκριβῶς τήν ἀγάπην τοῦ Παναγάθου Θεοῦ βασιζόμεθα καί εἰς τήν ὠφέλειαν πού προέρχεται ἀπό τά μνημόσυνα.

Καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος: «Δέν προσφέρονται ἀσκόπως οἱ προσφορές (Θεῖαι Λειτουργίαι) διά τούς ἀπελθόντας, οὔτε οἱ ἐλεημοσύνες. Ὅλα αὐτά τά ἔχει προστάξει τό Ἅγιον Πνεῦμα, διότι θέλει νά ὠφελούμεθα ὁ ἕνας ἀπό τόν ἄλλον. Ὠφελεῖται ἐκεῖνος ἀπό ἐσένα καί ἐσύ ἀπό ἐκεῖνον.. Νά μήν ἀμφιβάλλῃς ὅτι ὁ νεκρός θά κερδίσῃ κάποια ὠφέλεια...». «Καί, διότι ὅπως ὅταν ἑορτάζωνται τῶν βασιλέων τά ἐπινίκια, τότε ἐγκωμιάζονται ὅσοι βοήθησαν εἰς τά νικητήρια, καί ὅσοι βρίσκονται στίς φυλακές ἀπελευθερώνονται διά τήν περίστασιν αὐτήν.  Ὅταν ὅμως περάσῃ ὁ καιρός αὐτός, ὅποιος δέν πῆρε χάριν, δέν τήν παίρνει πλέον.  Ἔτσι καί ἐδῶ, κατά τήν προσφοράν τῆς θυσίας· αὐτός εἶναι ὁ καιρός διά τά ἐπινίκια...».

Καί ὁ Ἅγιος Κύριλλος Ἱεροσολύμων χαρακτηρίζει «μεγίστην τήν ὄνησιν», πολύ μεγάλην τήν ὠφέλειαν πού προέρχεται ἀπό τήν ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων «εὐχήν καί ἱκεσίαν» κατά τήν Θείαν καί Ἀναίμακτον Λατρείαν. Διά τοῦτο λοιπόν, δέν πρέπει νά παραλείπωμε τά ἱερά Μνημόσυνα. Ἰδιαιτέρως ὅμως πρέπει νά μνημονεύωνται τά ὀνόματα κατά τήν ὥραν τῆς φρικωδεστάτης θυσίας, διότι αὐτή μᾶς ἐδόθη διά τόν σκοπόν αὐτόν.

Καί ἐφ’ ὅσον ἡ τελευταία τοῦ Κριτοῦ ἀπόφασις δέν ἐβγῆκε ἀκόμη, ἐφ’ ὅσον τοῦ Χριστοῦ τό κράτος φθάνει ἀπό τά ἐπουράνια καί τά ἐπίγεια μέχρι καί τά καταχθόνια, ἐφ’ ὅσον τό «πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ» δέν ἠκούσθη, ἡ καλλίτερη στάσις τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ στάσις τῆς δεήσεως, τῆς προσευχῆς ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων αὐτῆς.

Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό της Ιεράς Μητροπόλεως Λεμεσού «Παράκληση», Τεύχος 60, Μάιος- Ιούνιος 2011.