Το δένδρο του ξύλου του Σταυρού [Θρύλοι & παραδόσεις] (του Σεραφείμ Τσιτσά-δασολόγου)

 

Δεν διασώθηκε καμιά ιστορική μαρτυρία για το είδος του δέντρου από το οποίο έγινε ό τίμιος Σταυρός του Χριστού. Τα πιο κοινά και πρόχειρα δέντρα που φύονταν στην Ιερουσα­λήμ, τα οποία ημπορούσαν να προμηθεύσουν το ξύλο για το μαρτυρικό θάνατο του θεανθρώπου, ήταν τα Κέδρα. Είναι τα δέντρα της Παλαιστίνης και του Λιβάνου, που συχνά αναφέρει η Αγία Γραφή. Από ξύλο κέδρου οικοδομήθηκε ο περίφημος ναός του Σολομώντος, όπως επίσης το σπίτι του προφητάνακτα Δαυίδ.

Μια εκκλησιαστική παράδοση αναφέρει ότι ο Σταυρός δεν έγινε από ένα μονάχα είδος ξύλου, τον κέδρο, αλλά και δύο ακόμη είδη, τον πεύκο και το κυπαρίσσι, που απαντούν επίσης στην Παλαιστίνη. Έτσι ερμηνεύονται τα λόγια του προ­φήτη Ησαΐα: «Και ανοιχθήσονται αι πύλαι Ιερουσαλήμ διά παντός... και η δόξα του Λιβάνου ήξει προς αυτήν εν κυ­παρίσσου και πεύκη και κέδροι άμα...» (Ησαΐας 60  11—13).

Στην ίδια παράδοση αναφέρονται και σχετικά εκκλησιαστι­κά άσματα, όπως, «Σύμοι σκέπη κραταιά υπάρχεις ο τριμερής Σταυρός του Χριστού» και το επίκαιρο τροπάρι τού Ιωάννη Δαμασκηνού που ψάλλεται το πρωί της Μεγάλης Τετάρτης: «Ωράθης υψούμενος εν κυπαρίσσω Δέσποτα, και τη πεύκη και κέδρω δι’ αγαθότητα, ο εις της Αγίας Τριάδος μοναδικός την υπόστασιν έχων...»

Παράλληλα όμως η λαϊκή παράδοση παρέχει τις δικές της πληροφορίες στο θέμα αυτό: Όταν μαθεύτηκε —λέει— πως οι Εβραίοι καταδίκασαν το Χριστό σε θάνατο κι αποφάσισαν να τον σταυρώσουν, μαζεύτηκαν την ίδια νύχτα όλα τα δέντρα και τα κλαριά και πήραν την απόφαση να μη δώσουν το ξύλο τους για το Σταυρό. Έτσι οι Εβραίοι —μη ξέροντας τη μυστική αυτή απόφαση των δέντρων— του κάκου δοκίμαζαν τα διάφορα ξύλα. Μόλις τα ‘πιαναν στα χέρια τους, έσπαγαν με το πρώτο πελέκημα.

Έτσι παιδεύτηκαν πολλές ώρες, ώσπου να ανακαλύψουν τον πράσινο Ιούδα, τη Λοιδωριά, που δέχτηκε να προσφέρει το ξύλο της. Από τότε είναι καταραμένη. Οι ξυλοκόποι δεν την αγγίζουν, για να μη λερώσουν το τσεκούρι τους και μαγαρίσουν με το ξύλο και τα κλώνια της τη φλόγα της φωτιάς.

Ο ποιητής Δροσίνης διασκεύασε σε στίχους την παράδοση αυτή:

ΤΟ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΔΕΝΤΡΟ

Όταν επήρε το Χριστό να πάει να τον σταυρώσει

σαν κακούργο, σαν φονιά,

των Εβραίων η γενιά,

Το κάθε δέντρο αρνήθηκε τα ξύλα του να δώσει,

όπου ήθελαν κρεμάσει

αυτόν που τα ‘χε πλάσει.

Σ’ όποιο δεντρί κι αν άπλωναν, εράγιζαν οι κλώνοι,

εσχίζονταν, εσπούσαν.

Μα για του Πλάστου το Σταυρό σκύβει και δίνει μόνη

τα δικά της τα κλαριά

η κακούργα λοιδοριά.

Αφορισμένο δέντρο χαρακτηρίζει τη λοιδωριά κι ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης στο έπος του Αθανασίου Διάκου:

Εσκόρπισαν ολόγυρα. Ποιος πιάνει ένα θυμάρι

και ποιος κρατεί τη λοιδωριά, τ’ αφορισμένο δέντρο;

Με το κοινό όνομα λοιδωριά φέρονται δυο γνωστά δασικά είδη, το Χρυσόξυλο κι ένα είδος δρυός, η Άρια. Το πρώτο είναι ο γνωστός διακοσμητικός θάμνος της Αττικής με τις πουπουλένιες ανθοταξίες και τα καψαλά, ολοπόρφυρα, φθινοπωρινά του φύλλα. Απαντάται σε πολλά μέρη της Χώρας μας, σε θαμνώδη πάντοτε μορφή. Δεν αναπτύσσεται σε μορφή δέντρου, γιατί την καταράστηκε ό Χριστός. Η Άρια είναι ξυλοπαραγωγό δέντρο κι ανήκει, μαζί με το πουρνάρι, στις αειθα­λείς δρυς. Τα φύλλα της μοιάζουν με της ελιάς. Στη λαϊκή παράδοση ως αφορισμένου δέντρου αναφέρεται αυτό που γρά­φει ο Γεννάδιος: «Στην Κύπρο (κοντά στο χωριό Καραπαναγιώτης) υπάρχει μια πολύ μεγάλη άρια, που δεν τολμά να την πλησιάσει υλοτόμος. Όποιος ανεβεί επάνω στο δέντρο, το τσε­κούρι του φεύγει από τα χέρια του και πέφτει κάτω. Όταν κατεβεί για να το πάρει, τότε εκείνο βρίσκεται κρεμασμένο στα κλωνάρια της αριάς. Κι αυτό επαναλαμβάνεται».

Άλλη λαϊκή παράδοση αναφέρει τον ιξό ή μελά (το γκυ) για δέντρο του Σταυρού. Το καταράστηκε ό Χριστός κι από τότε έγινε άθλιο χαμόκλαρο που παρασιτεί στα έλατα, άχρηστο κι αχαΐρευτο.

Μια γαλλική παράδοση αναφέρει τη Λεύκα για δέντρο του Σταυρού και μάλιστα την τρέμουσα λεύκα, που ζει σε με­γάλα υψόμετρα, στη ζώνη του έλατου. Τα φύλλα της έχουν ένα πολύ λεπτό κι ευαίσθητο μίσχο γι’ αυτό κινούνται —τρέ­μουν— με την ελάχιστη πνοή του άνεμου. Η τρεμούλα της αυτή —στην οποία οφείλει και το επίσημο όνομά της: τρέμουσα— είναι αποτέλεσμα της Θεϊκής κατάρας, γιατί έδωσε το ξύλο της για το Σταυρό του Χριστού. Σ’ αυτή τη λεύκα αναφέρεται και μια κρητική μαντινάδα:

«Ως τρέμει το λευκόφυλλο, είναι δεν είν’ αγέρι,

τρέμει κι εμέ η καρδούλα μου, μην κάνεις άλλο ταίρι».

Σύμφωνα, τέλος, με μια ιταλική παράδοση της Μάντουας, το φυτό που έδωκε το ξύλο του για το Σταυρό είναι κάποιο βιμπούρνο, σαν το αγιόκλημα. Ήταν μεγάλο δέντρο σαν τη δρυ, στην εποχή του Χριστού. Το καταράστηκε όμως η Παναγιά κι έγινε άσημο και ολιγόζωο χαμόκλαδο.

Κι ενώ, όλα αυτά τα δέντρα και τα φυτά —η λοιδωριά, η λεύκα κ.τ.λ.— θεωρήθηκαν καταραμένα κι αφορισμένα, ο κέδρος της Ανατολής, το πιθανότερο δηλαδή ξύλο του Σταυρού, θεωρείται ευλογημένο, τόσο από την προχριστιανική (της Πα­λαιάς Διαθήκης) ιστόρηση, όσο και από τη νεότερη, τη Χριστια­νική υμνωδία. Αναφέραμε σαν παράδειγμα την γνωστή γαμήλιο ευχή στην τέλεση του μυστηρίου του γάμου: «Ύψωσαν αυτούς (τους νεόνυμφους) ως τας κέδρους του Λιβάνου...».

Το ξύλο του Σταυρού —ανεξάρτητα από την πατρότητα του δέντρου— θεωρείται ανέκαθεν τρισευλογημένο: «Ω, τρισμακάριστον ξύλον, εν ω ετάθη ο Χριστός!». Είναι το παντο­δύναμο «τίμιο Ξύλο» της ιερής λαϊκής λατρείας.

Η λαϊκή παράδοση συνεχίζει την ιστορία του ξύλινου Σταυρού του Χριστού. Ύστερα από λίγο καιρό, μετά από τη σταύρωση του Χριστού, έχτιζαν κάποιο σπίτι κοντά στο Γολ­γοθά. Οι χτίστες βρήκαν το πεταμένο ξύλο του Σταυρού και θέλησαν να το βάλουν κάπου στον τοίχο ξυλοδεσιά (ζωνάρι). Πήραν τα μέτρα του και είδαν πως ταίριαζε. Μόλις όμως το βάλανε στον τοίχο, ερχόταν λειψό. Πάλι ξαναδοκίμασαν περίεργοι —μέτρα και τοποθέτηση—  κι είχαν το ίδιο παράξενο αποτέλεσμα.

Φοβισμένοι τότε το πέταξαν μακριά φωνάζοντας: Ω τρισκατάρατον ξύλον! Σ’ αυτή τη θέση παραχώθηκε αργότερα σε σωρούς σκουπιδιών, για να τον βρει, ύστερα από τρεις αι­ώνες, με οδηγό το μυρωδάτο βασιλικό που φύτρωσε στην επιφάνεια η μητέρα του Βυζαντικού  αυτοκράτορα Κωνσταντίνου  η Αγία Ελένη. Το περιστατικό των Εβραίων μαστόρων του Γολγοθά θυμίζει τις γνωστές ευαγγελικές περικοπές: «Λίθον, ον απεδοκίμασαν οι οικοδομούντες, ούτος εγεννήθη εις κεφαλήν γωνίας». Έτσι το «τρισκατάρατον» ξύλο των Εβραί­ων μαστόρων έγινε το παμμακάριστον ξύλον της Χριστιανοσύ­νης, σύμβολο, ιερότατο της νέας θρησκείας της Αγάπης, μή­νυμα προστασίας και δόξας, που στεφανώνει τους τρούλους των ιερών ναών μας και τα εθνικά μας λάβαρα. Η ευλογία του Σταυρού απλώθηκε ύστερα σ’ όλα τα δασικά δέντρα, ό­πως βεβαιώνει ο ιερός υμνωδός: «Αγαλλιάσθω του δρυμού ξύλα (δηλ. δέντρα) σύμπαντα, αγιασθείσης της φύσεως αυτών, υφ’ ώπερ εξ αρχής εφυτεύθη Χριστού, τανυθέντος εν ξύλω...».

Ένας από τους ωραίους ύμνους του Σταυρού ψάλλει: «Σταυρός, ο φύλαξ πάσης της Οικουμένης. Σταυρός η ωραιότης της Εκκλησίας· Σταυρός βασιλέων το κραταίωμα· Σταυρός πιστών το στήριγμα· Σταυρός αγγέλων η δόξα και των δαιμόνων το τραύμα».

Άλλη λαϊκή παράδοση, που την αναφέρει στον ΚΗ' τόμο της λαογραφίας του 1972 ο Ακαδημαϊκός καθηγητής, αείμνη­στος Γ. Μέγας, λέει πως ο Νώε για να εξιλεωθεί από τη γνωστή μεγάλη του αμαρτία (μετά τον κατακλυσμό) πήγε και φύτεψε στην έρημο —ύστερα από υπόδειξη του θείου του Αβραάμ (του μεγάλου εβραίου Γενάρχη)— τρία δαυλιά της φωτιάς και τα πότισε με νερό που κουβάλησε από τον Ιορ­δάνη. Τα δαυλιά φύτρωναν και πέταξαν τρία δέντρα, κυπαρίσσι, κέδρο και πεύκο που ενώθηκαν αργότερα σ’ ένα μεγάλο ω­ραιότατο δέντρο με τρεις κορφές. Αυτό το δέντρο έκοψαν ύστερα από πολλά χρόνια για να το χρησιμοποιήσουν στην κατασκευή του ναού του Σολομώντα. Το μέτρησαν οι μαστόροι χάμω στη γη κι είδαν πως ταίριαζε. Όταν όμως το ανέβαιναν επάνω στην οικοδομή βρέθηκε κοντύτερο, δεν έφτανε. Το πέταξαν τότε μακριά σαν άχρηστο.

Ύστερα από πολλά χρόνια το καταφρονημένο αυτό ξύλο οι Εβραίοι το πήραν κι έφτιαξαν το Σταυρό του Χριστού. Έτσι το δέντρο αυτό, και το ξύλο του αφού πήρε τότε την α­μαρτία του Νώε, τώρα έπαιρνε την αμαρτία όλου του κόσμου.

Μια από τις πολλές γιορτές τις αφιερωμένες στην ιερή λατρεία του Σταυρού, παρομοιάζεται από την Εκκλησία μας με θαλερό και σύσκιο δέντρο, κάτω από το οποίο ξεκουρά­ζεται ο πεζοπόρος για να συνεχίσει με νέες δυνάμεις την κουραστική πορεία. Η μέρα αυτή είναι η τρίτη Κυριακή της Μεγάλης Σαρακοστής, που ονομάστηκε της «Σταυροπροσκυνήσεως». Βρίσκεται στα μισά περίπου της Μεγάλης Σαρακο­στής. Ξεκουράζονται αυτή την ήμερα οι Χριστιανοί —με την ανάμνηση της θυσίας του Σταυρού— για να συνεχίσουν την αγωνιστική πνευματική πορεία τους, που οδηγεί στη Μεγάλη γιορτή του Πάσχα, την Ανάσταση.

Πηγή: «ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΣ», Απρίλιος 1978

Επιμέλεια-Ανάρτηση: Τάκης Ευθυμίου